प्रियकराच्या मुखवट्यातला दगाबाज

क्राईम पेट्रोल दस्तक २)

आधीच्या लेखात मी गुन्हेतपासाच्या ज्या मालिका विविध वाहिन्यांवर चालू असतात, त्यातून लोकांचे प्रबोधन होऊ शकते, असा दावा केला होता. त्याच्याही पुढे जाऊन अगदी पत्रकारांनीही त्यापासून काही शिकावे असे आवाहन केले होते. पण जे मुळातच ‘अतिशहाणे किंवा अर्धवट’ अकलेचे असतात, त्यांना काही शिकता येत नाही की शिकवता येत नसते. कारण शिकण्याची मुळात इच्छा असावी लागते. अन्यथा अकलेचे प्रदर्शन मांडण्यातच धन्यता मानली जाते आणि व्हायचे ते नुकसान होतच रहाते. सोमवारी ‘लोकसत्ता’चे संपादक गिरीश कुबेर यांनी आपल्या अग्रलेखातून त्याचा अप्रतिम नमूनाच पेश केला. लेखाचा आरंभच मुर्खपणाचा दाखला म्हणता येईल. ‘विचारांच्या युद्धात सर्वात निरुपयोगी अस्त्र म्हणजे शस्त्र. हे समजून घेण्याची कुवत नसेल तर ज्या विचारास आपण मारू पाहतो तो विचार शस्त्राच्या वापराने टरारून फुलतो.’ ही त्या लेखाची सुरूवात आहे. इथे विचारांचे युद्ध म्हणजे काय? युद्ध थोपवून प्रश्न मिटवण्याला विचार म्हणतात, याचेही भान वा अक्कल नसल्याचा दाखला कुबेर देतात. मग पुढे काय अक्कल पाजाळलेली असेल, त्याची कल्पना केलेली बरी. विचार हा माणसाला बुद्धीकडे घेऊन जातो आणि शस्त्र वा हिंसेपासून परावृत्त करतो. उलट विवेकाची कास सोडली तर विचार हिंसक होऊ बघतो, तेव्हा त्याच्याशी विचारांनी युक्तीवादाने प्रतिवाद करता येत नाही. सहाजिकच शस्त्रानेच त्याला नेस्तनाबुत करावे लागते. हिटलरशी विचारांनी लढायच्या असल्या अतिशहाणपणानेच अवघे जग महायुद्धाच्या खाईत लोटले गेले होते आणि त्या विचारांच्या आचरणावर प्रतिबंध घालण्यातून हिटलर संपवला गेला. अगदी भारताचा शेजारी श्रीलंकेने तामिळी वाघांचा विचारांनी मुकाबला करताना लक्षावधी लोक हकनाक मारले गेले आणि अखेरीस शस्त्रानेच त्याचा निचरा होऊ शकला. तीन दशकापुर्वी खलीस्तानचा मुकाबला विचारांनी होऊ शकला नव्हता, तर शस्त्रानेच होऊ शकला आणि विषय निकालात निघाला होता. तेव्हा विचारांचे युद्ध होत नसते तर शस्त्रांचेच युद्ध होत असते आणि त्यात विवेकाची कास सोडणार्‍या कुठल्याही विचारांचा बंदोबस्त शस्त्रानेच झाल्याचे इतिहास सांगतो. पण तितकी विवेकाची श्रीमंती कुबेरापाशी नसेल तर काय उपयोग?

देशद्रोही, समाजद्रोही वा अन्य कुठल्याही घातक प्रवृत्ती ह्या विचारांवर आधारीत नसतात. अंगी शक्ती वा लढण्याची ताकद नसल्यानेच त्यांनी विचारांचा बुरखा पांघरलेला असतो. त्यातून त्यांना प्रस्थापित कायद्याचे संरक्षण हवे असते आणि समोरच्याला हतोत्साहीत करण्यापुरता विचारांचा तो मुखवटा सज्ज असतो. नक्षलवाद वा जिहाद यांनी प्रवृत्त झालेल्यांच्या हातातले सर्वात भेदक शस्त्र, विरोधातल्या लोकांचा चांगुलपणा हेच असते. अर्थात ही स्थिती केवळ जिहादी वा नक्षली लोकांपुरती नाही. कुठल्याही गुन्हेगारी वा विघातक मानसिकतेने पछाडलेल्या व्यक्तीचे सर्वात मोठे शस्त्र वा हत्यार, बळी पडणार्‍याचा चांगुलपणा किंवा समजूतदारपणावर त्याची असलेली अंधश्रद्धा हेच असते. गुन्हेतपासात पोलिस आधी बळी वा पिडीताचीच जबानी घेऊ लागतात. त्यातून ते धागेदोरे शोधू बघतात. गुन्हेगाराचा पाठलाग सोडून बळी-पिडीताचीच उलततपासणी पोलिस करतात, हे अजब वाटणारे सत्य आहे. पण त्याला पर्याय नसतो. कारण कुठलाही गुन्हा हा पिडीताच्या सहकार्य वा सहभागाशिवाय होऊ शकत नसतो. कुठल्याही गुन्हा वा विघातक कृत्यामध्ये जितका गुन्हेगार दोषी असतो, तितकाच त्याला निरंकुश सहकार्य देणारा पिडीतही दोषी असतो. त्यातला गुन्हेगार फ़रारी वा अदृष्य असतो आणि हाताशी असतो, पिडीत! म्हणून त्याच्यापासून पोलिसांना तपास सुरू करावा लागतो. कारण त्याच पिडीताचा चांगुलपणा, विश्वास्, श्रद्धा किंवा गाफ़ीलपणा हे गुन्हेगाराचे शस्त्र असते. त्यामुळेच त्याचे विवेक नावाचे सुरक्षाकवच भेदले जात असते. त्याच कवचाला छेद पाडून गुन्हेगार आपल्या गुन्हेगारी कृत्याला साकार करू शकत असतो. तुमचा विवेक शाबुत व जागृत असेल, तर कोणी गुन्हेगार तुम्हाला पिडीत करू शकत नाही. पण कसायाला गाय धार्जिणी म्हणतात, तसे पिडीत गुन्हेगाराला सहकार्य देण्यात पुढाकार घेतात आणि गुन्हेगारी सोकावत जाते. विचारांचा आडोसा घेऊन वा कसले तरी आमिष दाखवून लोकांना अशा गुन्ह्यात सहभागी करून घेणे खुप सोपे असते. त्यालाच कुबेर विचारांचे युद्ध म्हणतात.

आम्ही कसेही असो, तुम्ही तर विचारी व शहाणे आहात ना? मग आमच्याशी बुद्धीवादाने विचारांनी संघर्ष करा, ही पळवाट असते. जगभरात कुठला असा देश आहे, जिथे डाव्या कम्युनिस्ट विचारसरणीच्या राजकारणाने विचाराने आपली सत्ता प्रस्थापित केली आहे? तशी केल्यावर कुठल्या अन्य विचारसरणीशी वैचारिक प्रतिवादाचा मार्ग शिल्लक ठेवला आहे? पण जिथे भिन्न विचारांच्या लोकांनी कम्युनिस्टांना इवलीशी जागा दिली, तिथे त्यांनी वैचारिक मुखवटे लावून इतरांना गाफ़िल ठेवण्याचा मार्ग चोखाळला आणि सत्ता हाती आल्यावर मुखवटा उतरून खरा भयानक चेहरा समोर आलेला आहे. नेहरू विद्यापीठातील डाव्या लोकांनी कधी तिआनमेन चौकातील स्वातंत्र्यप्रेमी विद्यार्थ्यांची तिथल्या कम्युनिस्ट सत्तेने कत्तल केल्यावर टाहो फ़ोडला आहे काय? स्टालीनने आपल्या विरोधकांची सार्वत्रिक कत्तल केली, त्याचा निषेध त्या डाव्या विद्यार्थी संघटनांनी केला आहे काय? ह्यात काही नवे नाही. कालपरवा केरळात संघाच्या कार्यकर्त्याचे खुन पाडले म्हणून मार्क्सवादी पक्षाच्या ज्येष्ठ नेत्याला अटक झाली आहे. त्याच्या विरोधात या स्वातंत्र्यप्रेमीनी कधी निषेधाचा शब्द उच्चारला आहे काय? नसेल तर कोणाशी वैचारिक लढाईच्या वल्गना कुबेर करतात? हा जगाचा इतिहास त्यांना चांगला ठाऊक आहे. बाजूला सिरीया इराकमध्ये जी भिन्न विचार आचारांची दिवसाढवळ्या कत्तल चालू आहे, त्याच धार्मिक विचारसरणीने अफ़जल गुरूचे समर्थक प्रेरीत झालेले आहेत ना? त्यांना चुचकारून काय होणार आहे? जोपर्यंत आझादी शब्द उच्चारण्यासाठी जम्मू काश्मिरात स्थानबद्ध केले जातत होते, तोपर्यंत तिथे झकास शांतता होती. १९७५ नंतर इंदिरा गांधींनी थोडी मोकळीक दिली आणि वैचारिक अभिव्यक्तीचे स्वातंत्र्य दिले, त्यातून अपहरण, कत्तल, हिंसा आणि घातपातापर्यंत मजल गेली. खरेच वैचारिक लढाई असती, तर या काश्मिरी तरूणांनी हिंसा वा शस्त्रांचा मार्ग कशाला अवलंबिला असता? उलट पाकव्याप्त काश्मिरात अशा स्वातंत्र्याला गोळ्या घातल्या जातात, म्हणूनच तिथे कोणी स्फ़ोट वा घातपात घडवत नाही. तेव्हा आपण कुठली मुक्ताफ़ळे उधळतो आहोत, त्याचा आधी कुबेरांनी विवेकबुद्धी शिल्लक असेल तर तिला साकडे घालून विचार करावा.

भारतीयांचे दुर्दैव असे आहे, की गेल्या काही दशकात अशाच अर्धवट अतिशहाण्यांच्या नादी लागून इथल्या राजकारण्यांनी वैचारिकतेच्या मुखवट्यातल्या गुन्हेगारी व हिंसाचाराला मोकाट रान दिले आहे. पाच लाख काश्मिरी पंडित त्याच वैचारिक स्वातंत्र्याचे बळी आहेत. कुबेर किंवा तत्सम अर्धवटांना त्याच्या झळा लागल्या नाहीत, म्हणून असले दिवटे वैचारिक आवर्तन घेण्याची दुर्बुद्धी सुचते आहे. तेच विविध देशातल्या अर्धवट अतिशहाण्यांचे पाप आहे. मुंबई वा देशात हजारांनी लोक बळी पडलेत, त्यांच्या साध्या जगण्याच्या अधिकाराची पायमल्ली झाली. ती करणार्‍या अफ़जल वा याकुबसाठी अश्रू ढाळणारे, असे अतिशहाणे देशासाठी व समाजासाठी सर्वात मोठा धोका झालेले आहेत. अशांच्याच नादाला लागून निर्भया सारखी मुलगी गाफ़ीलपणे दिल्लीत उशीरा रस्तावर फ़िरू शकली आणि एका रात्री सैतानाची शिकार झाली. कारण तिला बसमध्ये बोलावणारे सैतान म्हणजे ‘वैचारिक चर्चेचे’ आमंत्रण वाटले. गुन्हा करणारे कधी आपल्या शिकारीला धोक्याचा इशारा देत नसतात. तो इशारा प्रत्येकाला आपापल्या अनुभवानेच ओळखावा लागत असतो. आजवर जे स्वातंत्र्य मिळाले आहे, त्याचा किती गैरवापर झाला व त्याचे कोणते दुष्परिणाम समाजाला देशाला भोगावे लागले, त्याकडे ढुंकूनही न बघता, कुबेरांसारखे अर्धवटराव जे प्रवचन करतात, त्यातून कोण अतिशहाणा आहे, त्याचा आपोआप दाखला मिळत असतो. कारण हे लोक मुलींना प्रेमात पडायला आग्रह धरत असतात आणि प्रेमाची आमिषे दाखवणारा कुठल्याही कोठ्यावर तिला विकून टाकण्याच्या धोक्यापासून गाफ़ील बनवत असतात. प्रेमात पडणे सोपे असते आणि निरागसतेचा मामला असतो. पण एकदा त्यात गुरफ़टत गेले, मग धोक्याचे इशारेही समजेनाचे होतात. म्हणून परिणाम बदलत नाहीत. म्हणूनच समाजाला आज गुन्हेगारांपासून जितका धोका आहे, त्यापेक्षा अशा अर्धवट अतिशहाण्यांच्या वैचारिक घातपाताने अधिक धोका आहे. कोठ्यावरच्या अत्याचारी मालकिणीपेक्षा तिथे मुलीला आणून सोडणारा वा विकणारा मोठा गुन्हेगार असतो ना? मग तो प्रियकराच्या रुपात भेटलेला का असेना? (अपुर्ण)