राजकारणातले ‘लाज’कारण

आपल्या वाढदिवसाचे निमीत्त साधून जाणता नेता शरद पवार यांनी मंगळवारी नागपूर येथील विधानसभेच्या अधिवेशनावर मोर्चा काढलेला होता. अर्थात आता एकट्याच्या बळावर काही करण्याइतके पवारसाहेब शक्तीशाली नेता राहिलेले नाहीत, की त्यांच्या पक्षापाशी तितके संख्याबळ राहिलेले नाही. जेव्हा अशी स्थिती येते तेव्हा साहेबांना पक्षाचा विसर पडतो आणि पुरोगामी विचारांचे स्मरण होत असते. सहाजिकच त्यांनी नागपूरच्या ‘हल्ला बोल’ मोर्चासाठी अशा तमाम लहानमोठ्या नगण्य पक्ष व संघटनांची मोट बांधली तर नवल नाही. अशा मोर्चात त्यांचेच प्रमुख भाषण झाले आणि त्यांनी जुन्या आवेशात फ़डणवीस सरकारला खुप दमदाटी केलेली आहे. नाव अर्थात शेतकर्‍यांचे कामगारांचे व गरीबांचे असले, तरी दुखणे पवारांचे व्यक्तीगत व पक्षीय स्वरूपाचेच आहे, शेतकर्‍यांनी सरकारशी असहकार पुकारावा असे म्हणत त्यांनी आपणही गांधीवादी असल्याचे दाखवून दिले. सरकारची देणी देऊ नका असे आवाहन त्यांनी शेतकर्‍यांना केलेले आहे. पण मुद्दा तशी देणी किती असतात आणि त्यावर सरकार किती विसंबून असते, असा आहे? दिर्घकाळ सत्तेतच बसलेल्या शरद पवारांना शेतकर्‍याच्या अशा असहकारावर सरकार नमून जाऊ शकत नाही, हे नेमके कळते. मग असल्या फ़ुसक्या धमक्या देऊन साहेब कोणाची दिशाभूल करीत आहेत? पण मुद्दा त्याही पलिकडला आहे. असल्या घोषणा व इशारे पवारांसाठी अजिबात नवे नाहीत. पण त्याच सभेत वा मोर्चात त्यांनी पंतप्रधान नरेंद्र मोदींना लाज वाटण्याचाही विषय आणला. इतर कोणाला कसली लाज वाटावी, याची एक लांबलचक यादीच साहेबांकडे सज्ज आहे. पण त्यापैकी कुठल्या बाबतीत आपणही लाज बाळगायला हवी, त्याची छाननी त्यांनी एकदा तरी करावी ना? मनमोहन सिंग यांच्यावर आरोप करायची मोदींना लाज वाटायला हवी आणि पवारांना कशाचीही लाज बाळगण्याचे कारण नाही काय?

नरसिंहराव यांच्या मंत्रीमंडळात पवार संरक्षणमंत्री होते आणि तेव्हा महाराष्ट्रात विरोधी पक्षाचा नेता म्हणून गोपिनाथ मुंडे कार्यरत होते. अशावेळी मुंडे यांनी पवारांवर अनेक गंभीर आरोपांची सरबत्ती केलेली होती. त्यापैकी किती आरोपाचा खुलासा साहेबांना देता आलेला होता? प्रत्येक वेळी असा विषय वा आरोप आला मग पवार पाठ फ़िरवून पुढे निघून गेलेले आहेत. फ़ार कशाला ते मुख्यमंत्री असताना त्यांनीच लोकसत्तेत ‘लोकापवादाला भ्यायचे कशाला’ असा सवाल करणारा लेखच लिहीलेला होता. त्याचा अर्थ काय होतो? लोकापवाद म्हणजे काय? लोकांमध्ये आपल्याविषयी काय बोलले जाते किंवा वदंता काय आहे, त्यावर आपली अब्रु लाज टिकून असते, यालाच पवारांनी त्या लेखातून छेद दिला होता. लोक काहीही बोलतात, म्हणून विचलीत होण्याचे कारण नाही. नेहरू गांधी यांनी आपल्या परीने शुचिर्भूत राजकारण केले असेल, पण आजच्या जमान्यात त्यांच्या इतके शुद्ध व पवित्र राजकारण कसे शक्य नाही, याचा पाढाच तेव्हा १९९४ सालात पवारांनी लोकसत्तेच्या लेखातून वाचला होता. मग आज त्यांची स्मृती त्यांना दगा देऊ लागली आहे काय? की त्यांच्या एकूण आकलनाचे निकष बदलून गेले आहेत? मुंडे वा खैरनार यांनी लाज वाटण्यासारखे अनेक आरोप त्यावेळी पवारांवर केलेले होते आणि त्यापैकी कशाचाही खुलासा साहेबांनी केलेला नव्हता. मग त्याची त्यांना लाज वाटली नव्हती की लाजेचे राजकारणात काहीही काम नाही, अशी त्यांची तेव्हा समजूत होती? कुणावर आरोप करताना सारासार बुद्धी वापरली जावी ही अपेक्षा चुकीची मानता येणार नाही. पण तो नियम एकट्या नरेंद्र मोदींना लागू शकत नाही. भारतीय राजकारणातल्या प्रत्येकाला लागू असला पाहिजे आणि त्यातून शरद पवारांनाही सवलत मिळता कामा नये. मग मोदींना लाज वाटण्यासाठी पवारांनी आपल्या कृतीतून लाज म्हणजे काय, त्याचा धडा घालून द्यायला नको काय?

मुंडे यांनी त्या काळात पवारांवर एक गंभीर आरोप केलेला होता. तेव्हा पवार संरक्षणमंत्री होते आणि त्यांच्या सेवेत असलेल्या संरक्षण खात्याच्या एका विमानाने मुंबईस आलेले होते. त्यांच्या विमानाला राजशिष्टाचाराची सवलत असल्याने त्याची झाडाझडती घेतली जात नव्हती. अशा विमानातून पवार कोणाला वाराणशीहून मुंबईला घेऊन आले होते? अनिल शर्मा नावाचे दोन शार्पशूटर त्यांच्या सोबत विमानातून मुंबईला आल्याचा मुंडे यांचा आरोप म्हणूनच गंभीर होता आणि पवारांनी त्याविषयी कधीही माफ़ी मागितली नाही. किंवा लाज वाटल्याचे कबुल केलेले नव्हते. आपल्या सोबत कोण होते वा कोण असतात, त्याची आपल्याला माहिती नव्हती, असे सांगून पवारांनी तेव्हा हात झटकले होते. अनिल शर्मा नावाची ही दुकली तेव्हा दाऊद टोळीचे शार्पशूटर म्हणून कुख्यात होती आणि त्यांना आपण सुरक्षित मुंबईत आणल्याबद्दल शरद पवार यांना काडीमात्र खेद नव्हता की खंत नव्हती. तात्कालीन महापौर आर आर सिंग आपल्या सोबत होते आणि त्यांच्यसोबत आणखी कोण होते, आपल्याला ठाऊक नसल्याचे सांगून वेळ मारून नेण्यात आली. त्यावरून तात्कालीन राजकारणात खुप काहूर माजले होते. ही अभिमानास्पद गोष्ट होती काय? अशा रितीने आपली जबाबदारी झटकणार्‍याने अन्य कोणाला लाजेचे धडे घालून देणे कितपत योग्य आहे? मनमोहन सिंग यांनी एका गैरलागू बैठकीला उपस्थित रहाण्याचा प्रमाद केला म्हणून मोदींनी त्यांच्याकडे बोट दाखवले आहे. माजी पंतप्रधान म्हणून आपल्या पदाची शान राखण्यात सिंग तोकडे पडत असतील तर आरोप करणार्‍यांचा दोष नसतो. आपली शान व मान कसा राखावा हे पवारांनी जरा माजी राष्ट्रपती प्रणबदा मुखर्जी यांच्याकडून शिकावे. राजदीप सरदेसाई या उथळ पत्रकाराने प्रश्नांची सरबत्ती केल्यावर प्रणबदांनी त्याला संभाळून बोल व वाग, असे तिथल्या तिथे सुनावले होते. मनमोहन यांना ते औचित्य पाळता आले आहे काय?

मणिशंकर अय्यर याच्यासारख्या अत्यंत उथळ व बेछूट नेत्याने आमंत्रित केलेल्या मेजवानीला मनमोहन हजेरी लावतात, तेव्हा तिथे येणार्‍या लोकांमुळे आपल्याच प्रतिमेला धक्का लागेल किंवा नाही, याचा विचार त्यांनी करायचा असतो. तसा त्यांनी केला असता तर सिंग त्या मेजवानीला गेले नसते की त्यांच्यावर कोणी आरोप करू शकला नसता. हे प्रकरण उघडकीस आल्यावर प्रथम मनमोहन सिंग यांनी जाहिर माफ़ी मागायला हवी व आपण देशाच्या अब्रुचे धिंडवडे उडवण्यास मदत केल्याची क्षमा मागायला हवी. शंकराच्या पिंडीवर विंचू चढलेला असेल तर त्याला मारण्यासाठी चप्पल वापरली म्हणजे पिंडीला कोणी चपलेने मारतो असे होत नाही. मनमोहन सिंग दगडाच्या पिंडीइतके बधीर व निर्जीव असतील, तर त्यांचा कुठला सन्मान वा अपमान असू शकत नाही. त्यांच्यासाठी अन्य कुणी गळा काढण्याचीही गरज नाही. ज्या व्यक्तीला देशाचा पंतप्रधान म्हणून आपली व्यक्तीगत प्रतिष्ठा कधी संभाळता आली नाही, त्याची अन्य कोणी प्रतिष्ठा राखण्याचा विषय कुठे येतो? पण पवारांना त्यांच्याविषयी आत्मियता वाटणे स्वाभाविक आहे. त्यांच्यावरही असे आजवर आरोप झालेत, त्या दुखण्यावरची खपली निघालेली असू शकते. निवृत्तीच्या वयात वासरात किती लुडबुडावे, यालाही मर्यादा असतात. अडवाणी केसरी होईपर्यंत प्रतिक्षा करण्याची लाज कोणाला वाटली पाहिजे? ज्याच्या हातून सत्कार घेतला, त्याला दोन दिवस उलटल्यावर बालीश मुख्यमंत्री संबोधण्याने आपण अगदीच बालीश ठरतो, हेही साहेबांना आजकाल उमजेनासे झाले आहे काय? मोदी बारामतीत आले असताना पवारांचे बोट धरून राजकारणात आलो म्हणाले. तेव्हा खुश झालेल्या पवारांना आज लाज वाटली पाहिजे. मोदी चुकले असतील, तर आपण कोणाला बोट पकडू दिले, त्याची तरी लाज वाटली पाहिजे की नाही? असे काही बोलून आपण आपल्याच अब्रुचे धिंडवडे काढतोय याचेही साहेबांना भान सुटलेले आहे काय?