छछोर परिवर्तनवादी

केरळातील साबरीमला मंदिरात महिलांना मुक्तपणे प्रवेश मिळावा म्हणून झालेल्या निर्णयाला छछोर परिवर्तनवादी मुठभरांनी मातीमोल करून टाकले आहे. जे लोक महात्मा फ़ुले वा महात्मा गांधींचे नाव घेत असतात, त्यांना अशा थोरामोठ्यांनी आपले आयुष्य कशासाठी खर्ची घातले, त्याचा बहुधा अंदाजही नसावा. अन्यथा त्यांनी परिवर्तन वा चळवळ इतकी हास्यास्पद करून टाकली नसती. मागले दिनतीन आठवडे वादग्रस्त झालेल्या त्या सुप्रिम कोर्टाच्या निकालाच्या अंमलाचा प्रसंग आला आणि त्याचा पुरता विचका होऊन गेला. केवळ त्या निर्णयाची अवहेलना झालेली नाही, तर महिला न्यायाची चळवळ व त्यासाठी असलेली सहानुभूतीही मागे ढकलली गेली आहे. कुठल्याही गोष्टीचा अतिरेक आत्मघातकी असतो. कालपर्यंत जे लोक छाती फ़ुगवून कोर्टाच्या निकालाचे व कायद्याच्या राज्याचे महत्व सांगत होते, त्यांच डाव्यांना दोन पावले मागे यावे लागले आहे. पोलिसांनी महिला भक्तांना संरक्षण दिले पाहिजे व कोर्टाच्या निकालाचा सन्मान राखला गेला पाहिजे म्हणणारेच, शुक्रवारी संध्याकाळी पोलिसांच्या माथी सर्व खापर फ़ोडायला पुढे सरसावले होते. ज्या दोन महिलांचे कौतुक त्या शुक्रवारी सकाळी मंदिरात निघाल्या म्हणून चालले होते, त्यांचाच निषेध करायची वेळ संध्याकाळी यावी, यातच छछोरपणाची साक्ष मिळते. कारण दिडदोनशे पोलिसांची फ़ौज घेऊन वरीष्ठ पोलिस अधिकार्‍याने दोघींना मंदिराच्या दारापर्यंत आणलेले होते. पण मुख्य पुजार्‍याने मंदिराची दारे पुन्हा दिर्घकाळ बंद करण्याचा इशारा दिला आणि पोलिसांनाही माघार घ्यावी लागलेली आहे. कारण काय? इतक्या दिवसाच्या बौद्धिक तमाशानंतर सरकार व अनेकांना शोध लागला, की साबरीमला मंदिर हा चळवळीचा आखाडा नसून श्रद्धास्थान आहे. तिथे चळवळ्यांचे काहीही काम नाही. हे समजायला इतका दिर्घकाळ जातो, त्यांना आपल्या देशात बुद्धिजिवी वर्ग मानले जाते, हे दुर्दैव झाले आहे.

यापैकी एक रेहाना नावाची महिला असून नावातच ती मुस्लिम असल्याचे लक्षात येते. इस्लाम कुठल्याही मुर्तीपूजेचा कट्टर विरोधक आहे. मग रेहाना नावाच्या स्त्रीचे साबरीमलाच्या गाभार्‍यात काय काम असू शकते? मुळातच तिने तिकडे फ़िरकणे तिच्या धार्मिक श्रद्धांची पायमल्ली आहे. पण तसे करताना हीच महिला अय्यप्पाच्या भाविकांच्याही श्रद्धा पायदळी तुडवायला सरसावलेली असते. अशा कृतीतून धार्मिक व सामाजिक सौहार्दाला चुड लावली जाते आणि विसंवाद निर्माण होऊन हिंसाचाराची शक्यता निर्माण होऊ शकते. हे वेगळे सांगण्याची गरज आहे काय? हे इतके स्पष्ट असताना पोलिसांचा फ़ौजफ़ाटा घेऊन त्या चिथावणीखोरीलाच पोलिस संरक्षण देणे, म्हणजे कायदा तुडवायला सरकारी प्रशासनानेच प्रोत्साहन देणे होते. अखेरीस ते काम करणार्‍या पोलिस अधिकार्‍याला खुद्द राज्यपालांनी कानपिचक्या दिल्या आणि त्या महिलांनी काढता पाय घेतला. नंतर त्यांनी आपल्या जीवाला धोका असल्याने नाटक रंगवणे आलेच. पण लाखो लोकांच्या श्रद्धांना पायदळी तुडवण्यातून जीवाला धोका निर्माण होतो, हे समजायला मोठी प्रचंड बुद्धी आवश्यक नसते. मशिदी जवळून जाताना गुलाल उडवणे वा वाद्ये वाजवण्यातून सामाजिक सौहार्द बिघडते. किंवा मंदिराच्या आसपास बकरे कोंबड्या कापण्यातून भावना दुखावतात, हे सामान्य लोकांनाही विचार केल्याशिवाय कळते. मग देशातल्या महान बुद्धीवादी वर्गाला त्याच गोष्टी समजण्यासाठी इतका तमाशा कशाला रंगवावा लागतो? तर त्यामागचा हेतू साफ़ आहे. आपला नास्तिकतेचा अजेंडा श्रद्धांच्याच शिड्या वापरून समाजाच्या माथी मारण्याचा हा कुटील डाव असतो. त्याला न्याय, महिलांचा अधिकार वा आणखी वाटेल ते मुखवटे चढवले जात असतात. सुप्त हेतू राजकीय असतो आणि तोच इथे पुरता उघडानागडा होऊन गेला आहे. पण त्यातून खरीखुरी परिवर्तनाची चळवळ खुप मागे ढकलली गेली आहे ना?

सामाजिक परिवर्तन कायदे लादून होत नाही आणि कुठलाही समाज रुढी व परंपरांच्या जोखडातून सहजगत्या मुक्त होत नाही. त्या श्रद्धा व समजूतींना धक्के द्यावेच लागत असतात. पण ते अतिशय गंभीर स्वरूपाचे काम असून, त्यात अनेक सुधारकांचे आयुष्य खर्ची पडलेले आहे. तृप्ती देसाई वा तिच्यासारख्या छछोर थिल्लर लोकांकडून कुठलेही सामाजिक परिवर्तन होऊ शकलेले नाही. सावित्रीबाई फ़ुले किंवा महात्मा फ़ुले यांचे नाव अगत्याने घेतले जाते. पण त्यांनी कधी कोर्टात जाऊन वा पोलिसांचे सुरक्षा कवच घेऊन चिलखती चळाळी चालविल्या नव्हत्या. जैसेथेवादी वा समाजाला ओलिस ठेवणार्‍या प्रस्थापित वर्गाला आव्हान देताना, सामान्य जनतेला विश्वासात घेण्याचे कष्ट उपसले होते. प्रसिद्धी मिळवण्यासाठी असले तमाशे केलेले नव्हते. ज्यांची कुठल्याही देवावर किंवा अय्यप्पावर श्रद्धाच नाही, त्यांचे पोरखेळ चालवण्याने परिवर्तनाचे एकही पाऊल पुढे पडत नसते. जी काही महिला मुक्तीची चळवळ अनेक पिढ्या चालली आहे, त्याला असले तमाशे बाधा आणत असतात. या नास्तिक व चळवळ्यांनी साबरीमला प्रकरणात पुराणमतवादी बाजू भक्कम व्हायला मात्र हातभार लावला आहे. त्यांच्या छछोर वागण्यातून जे कोणी अंधश्रद्ध असतील, त्यांच्या समजुती जास्त घट्ट झाल्या. ज्यांना सुधारणा हव्या असतात, त्यांच्याही मनात शंका निर्माण केल्या. चळवळी व परिवर्तनाच्या हेतूविषयी संशय उभा केला. आपल्या कालबाह्य परंपरा वा रुढी किती योग्य आहेत व अभेद्य आहेत, असा विश्वास त्या सामान्य भक्तांमध्ये निर्माण व्हायला आजच्या इतकी चालना यापुर्वी कधी मिळाली नसेल. समाज सुधारणा वा परिवर्तनाची चळवळ ही थिल्लर करून टाकली आहे अशा दिवाळखोरांनी. कारण या प्रवेशाला विरोध करण्यासाठी आय्यप्पाच्या खर्‍याखुर्‍या महिला भक्तांनी पुढाकार घेतला आहे आणि परिवर्तन तर त्याच महिलांसाठी घडवून आणायचे होते ना?

साबरीमला प्रकरणाची दुसरी बाजू अशी, की यात पुढाकार घेणार्‍यांनी सत्याग्रह आंदोलन वा चळवळ या शब्दांची महत्ताच संपवून टाकली आहे. महात्मा गांधी आपल्या कुठल्याही आंदोलनाचे पावित्र्य खुप जपत होते. त्यात कोणी हिंसा केली वा तसा प्रयत्न केला, तरी आंदोलनच मागे घ्यायचे. त्यातला सत्याचा आग्रह आज नामशेष होऊन गेला आहे. चळवळ हा हौसेचा व प्रसिद्धीच्या हव्यासाचा विषय बनला आहे. सोपा मार्ग होऊन गेला आहे. आंदोलन म्हणजे भणंग व मस्तीखोरांना मोकाट दंगल माजवण्याची पर्वणी होऊन गेली आहे. कुठल्याही परिवर्तनवादी समाज सुधारकांनी जनतेत जाऊन, तिला विश्वासात घेऊन परिवर्तनाला दिशा व गती दिलेली होती. हल्ली कोर्ट व सरकारी बळाचा वापर करून परिवर्तनाची दिशा शोधली जाते. कायद्यातल्या पळवाटा शोधून रुढी टिकवल्या जातात, किंवा समाजाला ओलिस ठेवले जात असते. त्यांना उध्वस्त करण्यासाठी जनतेला सोबत घेऊन वाटचाल करावी लागते. त्याला परिवर्तनाची चळवळ म्हणतात. जनतेला दुखावून किंवा डिव़चून परिवर्तन होत नसते. उलट ती लोकसंख्या अधिकच पुराणमतवादाच्या कह्यात जाते. साबरीमला प्रकरणात नेमके तेच झाले आहे. यात कुठल्याही खर्‍याखुर्‍या अय्यप्पा भक्त महिलेला गाभार्‍यात जायचे नसून, श्रद्धा नसलेल्या नास्तिक महिलांचा हा श्रद्धेला पायदळी तुडवण्याचा खेळ असल्याचा समज अधिक दृढ होऊन गेला आहे. त्याच्या विरोधात अय्यप्पाच्या कट्टर महिला भक्तच उभ्या ठाकल्या आहेत. रुढीवरील त्यांची भक्ती अधिकच भक्कम होण्यास हातभार लागला आहे. सहाजिकच कालपर्यंत निकालाचे काटेकोर पालन करायची भाषा बोलणार्‍या डाव्या सरकारच्या मंत्र्यालाही देवस्थान हा चळवळीचा आखाडा नसल्याचा निर्वाळा देत माघार घ्यावी लागली आहे. महिलांच्या स्वातंत्र्य व समानतेची चळवळ म्हणूनच या छछोर परिवर्तनवादी तमासगीरांनी कित्येक वर्षे मागे रेटली आहे.