लहानपण देगा देवा

तुका म्हणे बरवे जाण ।
व्हावे लहानाहून लहान
महापूरे झाडे जाती ।
तेथे लव्हाळ वाचती

तशी आपल्या देशात मोठी संतपरंपरा आहे आणि त्यावरच आपला भारतीयांचा पिंड पोसलेला आहे. अर्थात तो पिंड पुरोगामी-प्रतिगामी नाही. किंवा आयडीया ऑफ़ इंडिया असले भजन कायम गाणार्‍यांच्या ‘भंगवाणी’वर जोपासलेला नसल्याने आपल्याला तुकोबांचे शब्द वारंवार आठवतात. त्यांनी जगताना अहंकाराने गर्वाने उन्मत्त होऊ नये असे समजावताना केलेले हे निरूपण आहे. अहंकार माणसाला किती शक्तीशाली असला तरी रसातळाला घेऊन जातो, असे शेकडो वर्षापुर्वी सांगून ठेवलेले आहे. महाराष्ट्राच्या खेड्यापाड्यातल्या अज्ञ अडाणी माणसालाही वृक्ष आणि लव्हाळ्यातली ही गमतीशीर गोष्ट ठाऊक असेल. पण पा़श्चात्य कथापुराणांवरच ज्यांचा बौद्धिक पिंड पोसलेला आहे, त्यांना अशा अभंगाचे शब्द आठवतील. पण त्यातला आशय विषय कधी मेंदूत शिरणार नाही. मग असे लोक विवेचन करणारे असोत, किंवा मोठ्या वर्तमानपत्रात अग्रलेख लिहीणारे असोत. त्यांना वादळात उन्मळून पडलेले वृक्ष दिसू शकतात. पण त्यातच टिकून राहिलेली लव्हाळी बघायलाही सवड मिळत नसते. मग अशा शहाण्यांना एकाहून एक मोठे भव्यदिव्य अहंकाराचे महामेरू राहुल गांधी, ममता बानर्जी, चंद्राबाबू नायडू उन्मळून पडताना दिसले तर नवल अजिबात नाही. पण त्यांना त्याच महापुरात आजकालच्या भाषेत त्सुनामीमध्ये टिकून राहिलेले नविन पटनाईक कशाला दिसू शकतील? कालपरवा सतराव्या लोक्सभेसाठी झालेल्या मतदानाची मोजणी संपली आणि तोपर्यंत गजबजलेल्या अनेक नेते प्रादेशिक पक्षांचे वृक्ष उन्मळून पडल्याचे दु:ख आहे. पण त्याच मोदी नामे चक्रीवादळात टिकून राहिलेल्या बिजू जनता दल वा त्या पक्षाच्या नेत्याचे कौतुक कशाला असेल? असते तर बाकीचे दिग्गज उन्मळून पडत असताना नविनबाबू कशाला नजरेत भरतील? पण कुठल्याही सामान्य बुद्धीच्या भारतीयासाठी पटनाईक यांचे यश डोळे दिपवणारे आहे.

खरे तर मागल्या काही महिन्यात भाजपा व मोदीलाट मिळून अवघा ओडिशा साफ़ करून टाकतील, असे दावे केले जात होते. केवळ भाजपाचे ज्येष्ठ नेते व पक्षाध्यक्ष अमित शहा असे दावे करीत नव्हते. तर राजकीय अभ्यासक व चाचणीकर्तेही ओडिशा भाजपाच्या झोळीत पडणार, अशी ग्वाही देत होते. तसे भाकित एकट्या ओडीशा राज्यापुरते मर्यादित नव्हते. बाजूला बंगालमध्ये किंवा नजिकच्या इशान्य भारतातही भाजपा चमत्कार घडवणार, असे बोलले जात होते. पण तशी सर्वाधिक शक्यता ओडिशा संबंधातली होती. कारण तिथला हा प्रादेशिक पक्ष तसा एकखांबी तंबू आहे. मुख्यमंत्री व बिजू जनता दलाचे सर्वेसर्वा नविन पटनाईक हे तसे जनतेत मिसळून जगणारे नाहीत. काहीसे एकलकोंडे व्यक्तीमत्व आहे. त्यांचे अनेक नाराज सहकारीही त्यांना सोडून भाजपात दाखल झाले होते. पण त्यासाठी भाजपावर दोषारोप करून नविनबाबू मोकळे झाले नाहीत, की त्यांनी भाजपाच्या नावाने शिमगाही सुरू केला नाही. ते निमूटपणे आपले कामधाम संभाळत बसले. दरम्यान देशात अनेक राज्यात विविध प्रादेशिक पक्ष व कॉग्रेस मिळून भाजपाला केंद्राच्या सत्तेतून उखडून टाकण्याच्या गमजा करीत होते. पण ओडीशा बाहेरच्या राजकारणात नविनबाबूंनी कधी फ़ार रस घेतला नाही, किंवा विरोधकांच्या बैठकांना उपस्थित राहून भाजपा वा मोदी विरोधात आरोळ्या ठोकल्या नाहीत. भाजपा व अन्य पुरोगामी पक्षांना त्यांनी चार हात दुरच ठेवले. अगदी मागल्या वर्षी पहिला अविश्वास प्रस्ताव चंद्राबाबूंच्या तेलगू देसमने मोदी विरोधात लोकसभेत आणला, तेव्हाही कटाक्षाने नविनबाबूंचा पक्ष त्यापासुन दुर राहिला होता. थोडक्यात आपण कॉग्रेसचे सहकारी वा मोदी विरोधक नसल्याचे चित्र त्यांनी स्पष्टपणे आपल्या मतदाराच्या समोर ठेवलेले होते. पण त्याचवेळी आपण मोदींचे वा भाजपाचेही सवंगडी नसल्याचे कृतीतून दाखवून दिलेले होते. बाकीचे प्रादेशिक पक्ष व नेते आणि नविनबाबूंमधला हा मोठा फ़रक होता.

केजरीवाल, ममता, चंद्राबाबू, राहुल गांधी किंवा अगदी शरद पवार यांच्यापर्यंत कुठल्याही नेत्यांमध्ये आढळून येणारा अहंकार नविनबाबूंमध्ये कधी दिसला नाही. त्यांनी कधी ओडिशाबाहेरच्या राजकारणात महत्वाकांक्षा बाळगली नाही ,किंवा लुडबुडही केली नाही. राष्ट्रहित बघून मोदी सरकारच्या बाजूने किंवा प्रसंगी विरोधातही भूमिका घेतल्या, किंवा पाठींबाही दिलेला होता. त्यांनी आपला मतदार आपला गुलाम असल्याप्रमाणे आपल्या इच्छेनुसार कुठेही वळवता येतो, किंवा आपल्या भूमिकांसाठी तोच मतदार मते देतो; असा अहंकार बाळगला नाही. ओडिशातील मतदाराला पुरोगामी वा प्रतिगामी असे मोजून बाहेरच्या राजकारणात उचापती केल्या नाहीत. त्यासाठी ताळतंत्र सोडून पंतप्रधान वा केंद्र सरकारशी पंगा घेतला नाही. ऐन निवडणूका भरात असताना फ़नी नावाच्या चक्रीवादळाने ओडीशा बंगालला झोडपून काढले, तेव्हाही केंद्राची आवश्यक ती मदत मिळवताना त्यांनी तात्काळ मोदींना प्रतिसाद दिला व मदतकार्यात सहकार्य मिळवल. याचे उलट टोक ममता बानर्जी होत्या. वादळग्रस्तांना मदत देण्याविषयी चर्चा करण्यासाठी पंतप्रधानांनी संपर्क साधला असताना, ममतांनी त्यांच्याशी बोलायचेही नाकारले. आपण मोदींना पंतप्रधान मानत नाही. म्हणूनच त्यांच्याशी बोलणार नाही. बंगालला अन्य कोणाची मदत नकोय, इतकी टोकाची भूमिका घेतलेली होती. त्याच्या तुलनेत नविनबाबूंचे वर्तन अतिशय नम्र आणि सभ्य होते. तुकोबा त्यालाच लव्हाळे म्हणतात, अवघे जग त्यालाच लव्हाळी म्हणते. म्हणून ओडीशा त्या चक्रीवादळाच्या तडाख्यातून सुखरूप बाहेर पडू शकला. नेमकी उलटी स्थिती बंगालची होती. आपल्या व्यक्तीगत भांडण व वैरभावनेला चुचकारताना ममतांनी मुख्यमंत्री असूनही बंगालच्या हिताला हरताळ फ़ासला होता. अहंकाराचे यापेक्षा भयंकर जळजळीत उदाहरण कुठले असू शकते?

बहुतेक प्रादेशिक वा अन्य लहान पक्षांचे दिवाळे लोकसभा निवडणूकीत वाजले.  म्हणून त्यांच्या याच अहंकाराकडे बारकाईने बघितले पाहिजे. तो अहंकार समजून घेतला तर त्यांना उन्मळून पडण्याची वेळ कशाला आली, त्याचे उत्तर सापडू शकेल. हा प्रत्येक अहंकारी कर्तृत्वहीन नेता देशातल्या सर्वात यशस्वी व शक्तीमान नेत्याला सतत वाकुल्या दाखवून हिणवत होता. स्वबळावर पक्षाला बहूमत मिळवून देत पंतप्रधान झालेले मोदी आणि पिढीजात सत्ताधारी पक्षाचे दिवाळे वाजवून मोकळे झालेले राहुल गांधी; यांनी एकमेकांच्या विरोधात वापरलेली भाषाही त्याचा पुरावा आहे. मोदींसाठी सर्वप्रकारचे अपशब्द मुक्तपणे वापरले जात होते आणि मोदी मात्र नम्रपणे अशा प्रत्येकाचा समाचार घेत होते. अशा प्रत्येकाच्या उद्धटपणाची किंमत त्यांना निवडणूक निकालातून मोजावी लागलेली आहे. जितके ते मोदी व भाजपाला संपवायला निघालेले होते, तितके त्यात अधिक उन्मळून पडलेले दिसतील. त्याच्या नेमकी उलटी स्थिती नविनबाबूंची आहे. त्यांनी कधी उर्मटपणा केला नाही, की आपल्या अहंकार वा उद्धटपणाचे प्रदर्शन मांडले नाही. मानभावीपणा केला नाही, की दुटप्पॊपणा करून मतदाराची दिशाभूलही केली नाही. पर्यायाने त्यांचा मतदार त्यांच्यामागे ठामपणे इतक्या मोदीलाटेतही उभा राहिला. उलट त्यांच्यापेक्षा दिग्गज म्हणून पुढे सरसावलेले नेते व त्यांचे पक्ष दिवाळखोरीत गेलेले आहेत. चंद्राबाबूंनी केंद्रातील पोलिस यंत्रणा म्हणून सीबीआयला आंध्रात यायला प्रतिबंध केला. ममतांनी तर सीबीआयच्या पथकाला थेट अटक करण्यापर्यंत मजल मारली. केजरीवाल यांनी काहर केला. आपल्याला मोदी चकमकीत ठार मारणार असल्याचा बेछूट आरोप केला. कुठूनही देशातल्या सर्वोच्च सत्ताधीशाचा अधिकार नाकारण्याचा हा उद्दामपणा अहंकारातूनच आलेला होता. तुकोबा म्हणतात त्यातला आशय तिथेच समजून घेतला पाहिजे.

आपल्यापेक्षा शक्तीमान आहे, त्याच्या समोर नतमस्तक व्हायचे काही कारण नाही. पण म्हणून उठसुट त्याला आव्हान देण्याचीही गरज नसते. जोवर असे आव्हान समोर धोका वा संकट म्हणून उभे नसते, तोवर त्याच्याशी दोन हात करण्याचेही कारण नसते. नविनबाबू आणि ममता, केजरीवाल किंवा चंद्राबाबू व राहुल यांच्यासाठी मोदी हे संकट नव्हते. त्याला ललकारून अंगावर यायला भाग पाडण्याची काहीही गरज नव्हती. आणि जेव्हा तेच आव्हान अक्राळविक्राळ रुप धारण करून अंगावर येऊ लागते, तेव्हा तर त्याच्याही उन्मत्तपणे सामना करायला पुढे जाणे म्हणजे विनाशाला आमंत्रण असते. नविनबाबूंना त्याची नेमकी जाण होती. म्हणूनच आपल्याला पेलू शकणार नाही, अशा भाजपा वा मोदी या आव्हानाला त्यांनी कधी धमक्या दिल्या नाहीत, की आमंत्रणही दिले नाही. आपल्या सुरक्षित गडात राहून त्यांनी आपले राज्य संभाळण्याला प्राधान्य दिले. त्याच्या उलट राज्याबाहेर ज्यांना कोणी विचारतही नाही, अशा अनेक प्रादेशिक नेत्यांनी थेट पंतप्रधान हटवण्याच्या गमजा करीन आरंभलेला खेळ, त्यांच्यासाठीच चक्रीवादळ आणणारा होता. ते वादळ खरोखर अंगावर चाल करून आले, तेव्हा मग हीच मंडळी मतदानयंत्र किंवा मतदान पध्दतीवर शंका निर्माण करू लागली. कारण तोपर्यंत आपापल्या राज्यातही त्यांचा मतदार पाया उन्मळून पडलेला होता, निखळला होता. त्यांनी दिल्लीला आव्हान देण्याच्या वल्गना करायची गरज नव्हती. आपापल्या राज्यात मोदीलाट थोपवण्यासाठी तटबंदी केली असती, तरी मोदींना आज मिळाले तितके विविध राज्यातून यश मिळू शकले नसते. कुवत नसताना हत्तीला आव्हान सिंह सुद्धा देऊ शकत नाही. पण इथे लबाड कोल्ह्याची कातडी पांघरून शिकारीची स्वप्ने रंगवली जात होती. वृक्ष म्हणावे इतकीही पाळेमुळे रुजलेली नाहीत, अशा लोकांनी महापुराला आव्हान देऊन आपलाच पालापाचोळा करून घेतला ना?