मंदीचे चक्रीवादळ कुठे आहे?

अर्थशास्त्र हा तसा माझा विषय नाही. किंबहूना राज्यशास्त्र ज्याला म्हणतात, त्याचेही कुठले धडे मी कधी गिरवले नाहीत. पण पत्रकार झाल्यावर अशा विषयांकडे बघून व त्यातल्या घडामोडी अनुभवून त्यावर भाष्य करू लागलो. सहाजिकच अशा कुठल्याही गंभीर विषयाकडे एका ठराविक चाकोरीतून बघणे मला तरी कधी जमले नाही. कुठल्याही विषयाचा किंवा शास्त्राचा चाकोरीबद्ध अभ्यास केला, मग माणसाची बुद्धी त्या चाकोरीतच अडकून पडते. अमूक म्हणजे तमूक किंवा तमूक म्हणजे अमूक असे गृहीत बनून जाते. पण जेव्हा काही अनुभव त्या चाकोरीत किंवा व्याख्येत बसणारे नसतात, तेव्हा गडबड होऊन जाते. आपल्या व्याख्या किंवा चाकोरीनुसार काही घडत नसले, मग त्यात फ़ार मोठी गफ़लत होत असल्याचे मन सांगू लागते. पण जग सतत पुढे सरकत असते आणि नव्या अनुभवांना जुन्या साच्यात किंवा व्याख्येत बसवणे अशक्य होत जाणार असते. त्याच्या परिणामी नव्या अनुभवांना जुन्या मोजपट्ट्या उपयोगाच्या नसतात आणि म्हणून विश्लेषण करताना अन्वय लावताना भल्याभल्यांची तारांबळ उडून जाते. गेल्या एप्रिल मे महिन्यात संपलेल्या सतराव्या लोकसभेच्या निवडणूका व त्याचे निकाल हा त्याचा जीताजागता पुरावाच आहे. त्याविषयी भाष्य करणारे किंवा वेळोवेळी त्यावर भाकिते करणारे एकाहून एक दिग्गज राजकीय विश्लेषक व अभ्यासक पुर्णपणे तोंडघशी पडले. याचा अर्थ त्यांना आसपास काय घडते आहे, ते दिसत समजत नव्हते, असे अजिबात नाही. पण त्या अनुभवांना आपल्या कालबाह्य मापाने मोजण्याची चुक त्यांच्याकडून चालली होती. ती चुक दिसत असूनही त्यांना उमजत नव्हती, की मान्य करता येत नव्हती. ही शास्त्राचा अभ्यास करून तेच अंतिम सत्य मानण्यातली विकृती असते. ज्याला ग्रंथप्रामाण्य म्हणतात. पोथीनिष्ठा असेही त्याला म्हणता येईल. ती पोथीनिष्ठा धार्मिक असो किंवा वैज्ञानिक असो, परिणाम सारखाच असतो. आजकाल देशातली मंदी किंवा अर्थकारणाची मंदावलेली गती, याविषयीचे विवेचन म्हणूनच माझ्या आकलनापलिकडले आहे. कारण तथाकथित अर्थशास्त्राच्या पोथ्या मी वाचलेल्या नाहीत, किंवा त्यांची पारायणे केलेली नाहीत. सहाजिकच त्याविषयी व्यक्त होणारी मते किंवा काढले जाणारे निष्कर्ष, माझ्या आवाक्यातली बाब नाही. मुळात अर्थशास्त्र, राज्यशास्त्र किंवा विज्ञान यांचे मानवी जीवनातील स्थान कोणते व महत्ता कोणती, यावरही मी अनभिज्ञच आहे. म्हणूनच मंदी वा मंदावलेली अर्थव्यवस्था किंवा त्यावर व्यक्त होणारी चिंता, मला समजू शकत नाही. मलाच कशाला सामान्य लोकांना तरी ती चिंता कितपत भेडसावत असते?
#चाकोरी_पलिकडे

गेल्या लोकसभा किंवा मोदी सरकारच्या पहिल्या कारकिर्दीत आरंभापासूनच देशाची आर्थिक प्रकृती डबघाईला आल्याचे हवाले आपण एकाहून एक महान अर्थशास्त्रज्ञांकडून ऐकत होतो. जागतिक कितीचे नोबेल विजेते अमर्त्य सेन यांनी तर मोदी पंतप्रधान झाल्यास भारताचा पुर्ण सत्यानाश होईल, अशी हमीच दिलेली होती. आपले स्थानिक बुद्धीमंत कुमार केतकर यांच्यावर विश्वास ठेवायचा, तर मोदीं पुन्हा निवडून आल्यास भारताचे आणखी वाटोळे व्हायचे होते. पण निदान आज साडेपाच वर्षे उलटॄन गेल्यावरही भारतीय अर्थव्यवस्था उध्वस्त होऊन गेल्याच्या कुठल्या खाणाखुणा आपल्याला अजून तरी दिसलेल्या नाहीत. ८ नोव्हेंवर २०१६ रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी चलनातून पाचशे व हजाराच्या नोटा रद्द केल्या. त्यानंतर देशातला रोजगार बुडाला, उद्योग बुडाले. लोकांचे हाल कुत्राही खात नाही, असे हवाले जागतिक किर्तीचे अर्थशास्त्री मनमोहन सिंग देत होते. माजी अर्थमंत्री चिदंबरम व रिझर्व्ह बॅन्केचे माजी गव्हर्नर रघुराम राजन अशा दिग्गजांनी भारतीय अर्थव्यवस्थेला अनंतचतुर्दशीला उत्तरपुजा झालेल्या गणपतीप्रमाणे बुडवलेले होते. पण अजून काही तो गणपती बुडालेला नाही, की त्या व्यवस्थेचे कोसळलेले अवशेष उपसून काढायला अशा महान आपत्ती व्यवस्थापनाला आमंत्रित करावे लागलेले नाही. वर्षभर देशव्यापी बेरोजगारीचा डंका पिटला गेला असताना जनतेने पुन्हा अधिक मोठे यश मोदींच्या पदरात घातलेले आहे आणि सामान्य जनता कुठेही जीवन डबघाईला आले, म्हणून प्रक्षुब्ध होऊन रस्त्यावर उतरली नाही. मग अशा अर्थशास्त्री जाणकारांचे भाकित चुकलेले आहे का? की त्यांना यातले काहीच कळत नसावे? कुडमुड्या ज्योतिषाप्रमाणे ते भविष्यवाणी करीत असतात काय? ज्या भितीने अशा जाणत्या अर्थशास्त्र्यांना मागली दोनतीन वर्षे पछाडलेले आहे, ती भिती त्यांच्या व्यक्तीगत आयुष्याला वा जगण्याला अस्थीर करणारी नसून, एकूण करोडो भारतीयांना आयुष्यातून उठवणारी भिती होती. त्यांना अब्जाहून अधिक भारतीय देशोधडीला लागणार म्हणून चिंता वाटत होती आणि त्याच कोट्यवधी जनतेने निर्धास्तपणे पुन्हा मोदी सरकार निवडून दिले. नुसते बहूमताने नाही, तर अधिक मोठ्या बहूमताने निवडले. याचा अर्थच असे जाणकार अर्थशास्त्री जी भिती घालत होते, ती जनतेला समजलेली नाही वा अनुभवास आलेली नाही. कदाचित आणखी एक शक्यता आहे. अर्थशास्त्री जाणकार आणि सामान्य जनता, यांच्या आयुष्यात अनुभवास येणार्‍या आर्थिक घडामोडीत मोठा जमिन अस्मानाचा फ़रक असावा. त्यांची पोथीनिष्ठ अर्थव्यवस्था आणि सामान्य जनतेच्या जगण्यातले अर्थकारण पुर्णपणे भिन्न असावे. सहाजिकच असे जाणकार ज्या अर्थव्यवस्थेविषयी चिंतातूर होतात, तिच्याशी सामान्य जनतेचा सुतराम संबंध नसावा.