व्यावसायिक चळवळी

अफ़रोज शहा माहिती आहे कुणाला?



मुंबई मेट्रोची कारशेड उभी करण्यासाठी आरे येथील काही भागात झाडे तोडून मार्ग काढण्यात आल्यावर जे रणकंदन माजले. त्यात माध्यमांची भूमिका अतिशय मोलाची ठरावी. कारण आजकाल अशा आंदोलनकर्ते व चळवळ्यांमध्ये एक व्यावसायिकता आलेली आहे. पुर्वीच्या कालखंडात विविध समाज घटकातून अनेक समाजसेवक उदयास आले. त्यांना कोणी प्रशिक्षित केलेले नसायचे किंवा त्यांना आंदोलने उभी करण्यासाठी कोणी आर्थिक पाठबळ दिले, असे होत नसे. समाजातील कुठल्या तरी गैरलागू रुढीपरंपरा किंवा कुठल्या तरी नव्या योजनेतून सामाजिक अन्यायाने चिडून उभे रहाणारे लोकच समाजसेवक मानले जात. महात्मा गांधी त्यापैकीच एक होत. त्यांना कुठल्या कॉलेज वा महाविद्यालयात आंदोलनासाठी प्रशिक्षण देण्यात आलेले नव्हते, किंवा कुठल्या जागतिक संस्थेने आर्थिक पाठबळ दिलेले नव्हते. पण दुर्दैव असे आहे, की आजकाल जे कोणी त्याच महात्म्याचे नाव घेऊन चळवळी उभारत असतात आणि गांधी विचाराचे हवाले देत असतात, त्यांना गांधींच्या साधनशुचितेचा पत्ताही नसतो. त्यांनी चळवळ हा आपला व्यवसाय बनवलेला आहे. जेव्हा नियम कायदे त्यांच्या बाजूने कौल देतात, तेव्हा त्याला न्याय म्हणायचे आणि तोच कौल आपल्या विरोधात गेल्यावर मात्र त्याच कायदे व नियमांना आव्हान देऊन अन्यायाचा डंका पिटायचा. ही फ़ॅशन झालेली आहे.

मुंबईत पर्यावरणाचा सत्यानाश झाला आहे, याविषयी दुमत होण्याचे कारण नाही. पण हा पर्यावरणनाश गेल्या दोनपाच वर्षात झालेला नाही. गेल्या पन्नास वर्षात मुंबईची लोकसंख्या सतत वाढत राहिल्याने आणि इथे लोटणारे मानवी लोंढे थोपवले गेले नाहीत, म्हणून हा पर्यावरण विनाश ओढवला आहे. पवई किंवा अन्य उपनगरातील वाढलेली लोकसंख्या पर्यावरणाचा सत्यानाश करूनच वाढलेली आहे. कित्येक चौरस मैलाच्या खाड्या बुजवल्या गेल्या आणि तिवरांच्या कत्तलीवर शेकडो गृहप्रकल्प व संकुले आज उभी आहेत. बारकाईने शोध घेतला तर पर्यावरणाचा तमाशा उभा करणार्‍या अनेक नामवंतांचे वास्तव्य अशाच कुठल्यातरी ऐसपैस संकुलातले आढळून येईल. जगभर अशा जनहित आंदोलनांचा फ़ड रंगत असतो आणि त्याला मोठे आर्थिक पाठबळ मिळत असते. त्यांच्यामागे नेमके कोण लोक सुत्रे हलवित असतात, त्याचाही शोध घेतला गेला पाहिजे. कालपरवा ग्रेटा नावाच्या सोळासतरा वर्षाच्या मुलीचे राष्ट्रसंघात पर्यावरण रक्षणासाठी भाषण झाल्याचे खुप कौतुक आहे. तिच्यावर तिरकस टिप्पणी केल्यामुळे अमेरिकेचे अध्यक्ष ट्रंप टिकेचे लक्ष्य झाले. पण तिच्या कौतुकाने अस्वस्थ झालेले तेच एकटे राष्ट्रप्रमुख नाहीत रशियाचे पुतिन व अन्य लोकांनीही त्या मुलीचा गाजावाजा करण्याविषयी शंका घेतल्या आहेत. म्हणूनच अशा व्यावसायिक चळवळीकडे नव्याने बघण्याची गरज आहे.

याच मुंबईत शेकड्यांनी लोक फ़लक घेऊन ‘आरे वाचवा’ म्हणून उभे राहिले. अर्थातच हातात फ़लक घेऊन उभे रहाणे सोपे असते. जत्रेला जाऊन किंवा मनिऑर्डरने पैसे पाठवून अभिषेक करणारी देवभक्ती सर्वत्र सारखीच असते. पायी वारी करणारे आणि घरात बसून जगातल्या कुठल्याही देवाचे दर्शन घेत भक्तीभावाचे प्रदर्शन मांडणारे यात मोठा फ़रक असतो. या फ़लक झळकवणार्‍यापैकी कितीजणांनी आपले तेच हात अफ़रोज नावाच्या तरूणाच्या मदतीसाठी झिजवलेले आहेत? कदाचित त्यांना अफ़रोज नावाचा कोणी पर्यावरणवादी असल्याचेही माहिती नसेल. कारण तो फ़लक झळकवणारा पर्यावरणप्रेमी नाही. शक्य असेल तितका वेळ कामधंद्यातून काढून मुंबईच्या अनेक चौपाट्यांना प्लास्टीकमुक्त करण्याचा वसा घेतलेला प्रामाणिक मुंबईकर आहे. त्याला हे काम कोणी सांगितले नाही की शिकवले नाही. कधीकाळी तोही पर्यावरणाच्या नाशाने चिंतीत झालेला एक तरूण होता. वकिलीचा व्यवसाय करतानाच चौपाटीवर फ़िरताना, प्लास्टीकचा कचरा समुद्राला वेढा घालत असताना बघून तो बेचैन झाला. तरीही वकील असूनही त्याने जनहित याचिका करून पर्यावरण जपण्याचा विचार त्याच्या मनाला शिवला नाही. त्याने एका रविवारी उठून नजिकच्या चौपाटीवर प्लास्टीकचा कचरा गोळा करायला सुरूवात केली. त्यासाठी आवाहन केले नाही किंवा डंका पिटला नाही. एकला चालोरे करताना कुतूहलाने बघणारे अनेक तरूण तरुणी त्याच्यासोबत येत गेले आणि आता अनेक चौपाट्या साफ़ करणारी फ़ौज गोळा झालेली आहे.

हे लोक सरकार, महापालिका यांच्या नावाने शिमगा करीत नाहीत, की सामान्य नागरिक कचरा फ़ेकतात म्हणून शिव्याशाप देत नाहीत. कुणाला शिस्तीचे धडे देत नाहीत, किंवा सरकार दरबारी कायदे कठोर करण्याचीही मागणी करीत नाहीत. आपल्याला जमेल तितके पर्यावरणाचे रक्षण करण्याकडे त्यांचा कल आहे आणि त्यांच्या अशा प्रयत्नांना कुठेही मोठी प्रसिद्धी मिळालेली नाही. पण अफ़रोजच्या या कामासाठी पर्यावरणातील मोठे लक्षणिय कार्य, म्हणून त्याला अनेक जागतिक संघटनांनी प्रशस्तीपत्रके देऊन गौरवही केला आहे. त्यासाठी अफ़रोज कुठे मिरवायला जात नाही किंवा बुडणार्‍या पृथ्वीला आपणच वाचवतो आहोत; असा त्याचा अभिनिवेशही नाही. तोच अफ़रोज मुंबईकर असूनही ‘आरे वाचवा’ असा फ़लक घेऊन त्या गर्दीत कुठे उभा दिसला नाही. त्याच़्या चौपाटी साफ़ करणार्‍या फ़ौजेलाही आरे वाचवण्याचे अगत्य वाटले नाही. हाच सर्वात मोठा वा लक्षणिय फ़रक आहे. व्यावसायिक समाजसेवक आणि प्रामाणिक समाज सुधारक, याची ओळख अशा फ़रकातून होत असते. आता तर न्यायालयलाही त्याची जाणिव झालेली आहे. अन्यथा ‘आरे वाचवा’ म्हणून या़चिकाकर्त्याला कोर्टाने ५० हजार रुपये दंड कशाला ठोठावला असता?