जागतिक संस्थांची एक्सपायरी डेट

दुसर्‍या महायुद्धापुर्वीचे जग आणि नंतरचे जग यात जमिन अस्मानाचा फ़रक होता. गेल्या सत्तर ऐशी वर्षात हे महायुद्धानंतरचे जग चालत आले, ते प्रत्येक उपायानंतर नव्या समस्यांना जन्म देत गेले आणि जी रचना तेव्हा उभारण्यात आलेली होती, ती अधिक पोखरून काढत गेले. महायुद्धाने ज्या समस्या जगासमोर उभ्या केल्या होत्या, त्यापुरता विचार करून तेव्हाची जागतिक मांडणी झाली. भविष्यात तसे प्रश्न समस्या सामोर्‍या येऊ नयेत म्हणून सज्जता करण्यात आलेली होती. पण त्या ठाऊक असलेल्या वा अनुभवलेल्या समस्यांवर मात केल्यानंतर पुढल्या काळात जगाचे नेतॄत्व भरकटत गेले आणि त्याच्या परिणामी क्रमाक्रमाने हाती असलेल्या रचना व व्यवस्थांवरचा बोजा वाढत गेला. कारण मर्यादित कारणासाठी जागतिक नेते म्हणवणारे देश आणि त्यांच्या नेत्यांनी तात्कालीन प्रश्नांची उत्तरे शोधली होती. त्यांना पुढल्या काळात उलगडणार्‍या भविष्याचा थांगपत्ता लागला नव्हता. सहाजिकच त्यावर उपाय योजताना हंगामी उत्तरे शोधली गेली आणि ती मुळच्या रचनेवरचा बोजा बनत गेली. मुळात राष्ट्रसंघाची स्थापना ही पुन्हा जगात कुठेही युद्ध होऊ नये आणि मानवाहानी होऊ नये यासाठी होती. पण राष्ट्रसंघाला कुठलेही युद्ध थांबवता आले नाही. उलट जागतिक नेते म्हणवणार्‍या देशांनी नेत्यांनी आपापले मतलब साधण्यासाठी हाती आलेल्या अधिकाराचा वापर केला. आपल्या हस्तक छोट्या नवस्वतंत्र देशांना हाताशी धरून आपली सत्तेची साठमारी चालू केली आणि त्यामुळेच आज जगाचे प्रश्न समजू न शकणारे लोक अशा संस्थांचे म्होरके होऊन बसलेले आहेत. ते नेते व संस्थाही पुरत्या निरूपयोगी होऊन गेल्या आहेत. हे दिसत होते, पण कोणी बघायला वा मान्य करायला राजी नव्हता. कोरोनाने त्याच अतिशहाण्यांना दणका दिला आहे. कोरोनाने किती लोकांना बाधा केली वा कितींचा जीव घेतला, यापेक्षाही त्याने अशा कालबाह्य झालेल्या व मोडकळीस आलेल्या संस्थांचा अस्त जवळ आणला हे समजून घेणे महत्वाचे आहे.

महायुद्धाचा शेवट झाल्यावर जे काही करारमदार मोठ्या विजेत्या देशांमध्ये झाले, त्याचे अपत्य म्हणजे संयुक्त राष्ट्रसंघ होय. त्याची मांडणी झाल्यावर हळुहळू विजेत्या देशांनी आपले बस्तान बसवले आणि त्यात खालसा झालेल्या ब्रिटन वा फ़्रान्स अशा देशांना आपली साम्राज्ये सोडून देण्याची पाळी आली. त्यातून स्वतंत्र झालेल्या नवजात देशांना आपल्या पायावर उभे रहाणेही अशक्य होते. त्यामुळेच नव्या पाळण्यातल्या देशांना त्या बड्या देशांच्या आश्रयाला जाऊन उभे रहावे लागले. त्यांच्या तालावर नाचणे भाग होते. त्यांना राष्ट्रसंघाचे सदस्य करून घेण्यात आले. पण त्यांना जागतिक घडामोडीत कुठलाही अधिकार नव्हता. महाशक्ती वा पुढारलेले देश होते, त्यांच्याच कलाने जग चालत होते. तिथल्या राजकीय संकल्पना व वैचारिक तात्विक भूमिका उर्वरीत जगावर राष्ट्रसंघाच्या माध्यमातून लादल्या जात होत्या. पुढे त्यांना संस्थात्मक व कायद्याचे रुप देण्यासाठी विविध जागतिक करार झाले आणि त्यातून आणखी अनेक आंतरराष्ट्रीय संस्था संघटना अस्तित्वात आल्या. WHO किंवा जागतिक आरोग्य संघटना त्यापैकीच एक आहे. जगाला भेडसावणार्‍या आरोग्य विषयक समस्यांचे एकत्रित उपाय करण्यासाठीची ही संघटना मागल्या काही दशकात निरूपयोगी ठरलेली आहे. कोरोनाने तर तिचे पुरते वस्त्रहरण केले आहे. ह्या नव्या विषाणूचा उदभव किंवा फ़ैलाव आणि त्याने महामारी भयावह रूप धारण करण्यापर्यंत ही संघटना काहीही करू शकलेली नव्हती. म्हणून आज अवघ्या जगाला कोरोनाने विळखा घातला आहे. चीनमध्ये त्याचा उदभव झाला आणि परिस्थिती क्रमाक्रमाने हाताबाहेर होत गेली, तरी WHO जगाला पुर्वसुचना देऊ शकली नाही. वेळीच कुठले निर्णय घेऊ शकली नाही. कारण ती संघटना सर्व देशांचे प्रतिनिधीत्व करीत नसून तिथे स्थानापन्न झालेल्या मुठभरांचे हितसंबंध जपणार्‍या वा पोसणार्‍या श्रीमंत देशांसाठी ही संस्था रखेली झाली आहे. सबब अवघ्या जगासाठी पुरती निरूपयोगी ठरली आहे.



एक गोष्ट उघड आहे, की आजचे WHO संघटनेचे म्होरके चीनच्या इच्छेसमोर झुकले आणि त्यांनीच अवघ्या जगाला कोरोनाच्या फ़ैलावाच्या शक्यतेविषयी अंधारात ठेवलेले आहे. त्याचे परिणाम कोट्यवधी लोकांना भोगावे लागत आहेत. सुदैव असे, की जे देश WHO संघटनेकडून इशारा मिळण्यापर्यंत वा घोषणा होण्यापर्यंत थांबले नाहीत, त्या देशांना कोरोना फ़ारसा भेडसावू शकलेला नाही. उलट WHO किंवा तत्सम राष्ट्रसंघाच्या पुढाकाराने मागल्या सात दशकात उभ्या राहिलेल्या तशाच जागतिक संघटनांच्या आहारी गेलेल्या देशांना कोरोनाने पुरते जमिनदोस्त करून टाकलेले आहे. त्यांना आपल्यावर येऊ घातलेले संकट ओळखता आले नाही, की उपायही वेळीच अंमलात आणता आले नाहीत. उलट WHO ने महामारी जाहिर केल्यावर वेळ गेलेली होती. पण अशी फ़क्त WHO एकमेव संस्था संघटना नाही. अम्नेष्टी वा मानवाधिकार विषयक जागतिक संघटनही पुरती निरूपयोगी ठरलेली आहे. त्या संघटनांचा मुळ हेतू मानवता वाचवण्याचा होता, पण मागल्या तीनचार दशकात त्यांचा ताबा विकृत लोकांनी घेतला आणि हळुहळू त्याच संघटना अधिकाधिक मानवी बळी घेणार्‍या होऊन गेल्या आहेत. तीन दशके आपला शेजारी श्रीलंका हा इवला देश तामिळी वाघांच्या दहशतवादाखाली होरपळत होता आणि तिथे शांतता प्रस्थापित करण्याचे प्रयास अम्नेष्टी वा तिच्या उपसंस्था करीत होत्या. पण व्यवहारत: परिणाम बघितले तर त्यांच्याच आश्रयाने जगभर व श्रीलंकेतही दहशतवाद पोसला व जोपासला गेला होता. जेव्हा श्रीलंकेने आपल्या भूमीवर अम्नेष्टीला वा त्यांच्या कुणा हस्तकाला येण्यास प्रतिबंध घालून कठोर उपायांची कास धरली. तेव्हाच अल्पावधीत तामिळी दहशतवाद संपुष्टात आला आणि मागली सहासात वर्षे तिथे शांतता नांदते आहे. हिंसाचारापासून त्याची मुक्तता होऊन गेली आहे. पण तसे कुठलेही यश अम्नेष्टीला इतरत्र मिळू शकलेले नाही.

मानवाधिकार हे असेच एक नाटक मागल्या तीनचार दशकात जगभर सोकावले. जिथे म्हणून त्याला आश्रय मिळाला, तिथे अधिकाधिक सामान्य निरपराध नागरिकांचा हकनाक बळी गेला आहे. त्या उदारमतवादी भूमिकेचा अतिरेक ज्या देशांनी केला, त्यांनाच दहशतवाद व आता कोरोनाचा सर्वात मोठा फ़तका बसला आहे. राष्ट्रसंघ तर जगातले कुठले युद्ध मागल्या चारपाच दशकात थांबवू शकला नाही आणि मानवाधिकार वा अन्य संस्थांना कुठले जागतिक अरीष्ट टाळता आलेले नाही. त्यांचे उदात्त हेतूच या संस्थांच्या म्होरक्यांनी निकामी करून टाकलेले आहेत. म्हणूनच त्या संस्था आज कालबाह्य झाल्या म्हणावे लागते. त्या मोडकळीस आलेल्या असल्या तरी त्यांना टिकवून ठेवले गेले. कारण तिथले म्होरकेपण करणारे वा त्याचा आडोसा घेऊन आपली गैरकृत्ये उजळमाथ्याने करणार्‍या लोकांसाठी त्या संस्थांनी अभय दिलेले होते. मानवी उद्धार व कल्याणासाठी स्थापन झालेल्या त्या संस्था, आजकाल मानवी विनाशाचे मुख्य कारण झालेल्या आहेत. परिणामी त्याना कालबाह्य वा एक्सपायरी झालेल्या म्हणावे लागते. पण त्या चालू राहिल्या व त्यांचा बडेजाव सुरू राहिला. कोरोनाने त्यांना साधा धक्का दिला आणि त्या कोसळून पडल्या आहेत. कोरोनाचा धक्का संपल्यावर नव्याने जग उभारण्याची हिंमत वा इच्छाशक्तीही त्या संघटना गमावून बसल्या आहेत. त्या नव्या जगाचे मानवाचे किंवा सदस्य देशांचे प्रतिनिधीत्व करणार्‍याही नाहीत. म्हणून त्यांच्या अशा आकस्मिक निर्वाणाचे दु:खही करण्याचे कारण नाही. त्याला त्यांचा नैसर्गिक मृत्य़् म्हणायलाही हरकत नाही. कारण कोरोनानंतरच्या जगात ह्या संस्थांना स्थान नसेल वा त्यांचा उपयोगही नसेल. नव्या जगाची रचना नवे लोक, नेतृत्वाची नवी पिढी करणार आहे आणि त्यात कालबाह्य झालेल्या महाशक्ती वगैरे देशांना स्थान असू शकणार नाही. वास्तवात जगाचे नेतृत्व करू शकतील व जगभरच्या लोकसंख्येला ज्यांचा आधार वाटेल, असे नेतृत्व कोरोना नंतर उदयास येणार आहे आणि त्यातून जगाची नवी रचना होणार आहे.