कोण हा मकरंद देशपांडे?

गाढवापुढे गायली गीता, कालचा गोंधळ बरा होता; असे एकेकाळी मुर्खांना म्हटले जाई. कारण गीतेमध्ये जे अध्यात्म वा तत्वज्ञान सांगितेले आहे, ते उमजण्याची बुद्धी नसेल, तर ती गीता अशा अर्धवटांसमोर गावून उपयोग नसतो. त्याच्या लेखी गावातला गोंधळ आणि गीता यात फ़रक नसतो. अर्थात आजकाल अशा म्हणी वाकप्रचार फ़ारसे चलनात नाहीत. मग त्याचा आशय तरी आजच्या शहाण्यांना कसा ठाऊक असावा? सहाजिकच त्यांनी गीता ऐकावी आणि गोंधळ घालायला सुरूवात करावी, यात नवल उरलेले नाही. दोन आठवड्यापुर्वी नाशिक येथे भाजपाच्या प्रदेश अधिवेशनाचा खुप गाजावाजा झालेला होता. कारण मुख्यमंत्री देवेंद्र फ़डणवीस यांनी आपल्या भाषणात भारतमाताकी जय म्हणावेच लागेल, असा आग्रही सूर लावला होता. मग मुख्यमंत्री हे पद घटनात्मक असून त्यात संयमाने बोलावे, वगैरे प्रचवनांचा मोसम चालू राहिला. अगदी राष्ट्रीय पातळीवरच्या माध्यमांनी व जाणत्यांनीही देवेंद्राला कानपिचक्या देण्याची संधी सोडली नाही. मग असा प्रश्न पडतो, की नाशिकला भाजपाची बैठक किंवा अधिवेशन नेमके कशासाठी झाले होते? मुख्यमंत्र्याने भारतमातेचा जयघोष करण्यासाठी दमदाटी करण्यापुरते त्या अधिवेशनाचे नियोजन होते काय? नसेल, तर तेवढा विषय सोडून त्याबद्दल अन्य काहीच बातमी कशी झळकली नाही? राज्यातला दुष्काळ, शेतकरी आत्महत्या, येत्या उन्हाळ्यातील पाणीटंचाई, असे कित्येक प्रश्न समस्या महाराष्ट्राला भेडसावत आहेत. त्याविषयी भाजपाच्या त्या अधिवेशनात अवाक्षरही बोलले गेले नव्हते काय? असेल तर त्याची बातमी कुठेच कशाला आली नाही? की तिथे अनेक गंभीर विषय बोलले गेले आणि त्याचे गांभिर्यच हजर असलेल्या पत्रकार माध्यमांना उमजले नाही? मग त्यांना जेवढे काही उमजले त्यावरच थुईथुई नाचून अधिवेशनाचे वार्तांकन संपवले?

मग दोन आठवड्यांनी अकस्मात कोणीतरी लातूरला पाण्याचे दुर्भिक्ष्य असल्याची बातमी दिली. त्याच काळात कोणी तरी हायकोर्टात गेला आणि राज्यात आयपीएल सामने होणार त्यावर बंदीची मागणी करू लागला. अकस्मात लातूर हे शहर तहानेलेले असल्याचा साक्षात्कार देशव्यापी माध्यमांना झाला. ज्याच्या त्याच्या तोंडी लातूर येऊ लागले. अगदी दिल्लीतर्फ़े लातूरला प्रतिदिन दशलक्ष लिटर्स पाणी देण्याचे औदार्य दाखवण्यापर्यंत केजरीवाल यांची मजल गेली. मात्र त्यांनी देऊ केलेले पाणी लातूरला पोहोचणार कसे, असा प्रश्न कोणाही बुद्धीमंताने त्यांना विचारला नाही. जे कोणी देवेंद्रच्या भारतामाता जयघोषावर तुटून पडले होते, त्यापैकी सुद्धा कोणी केजरीवालना लातूरपर्यंत दिल्लीचे पाणी कसे पोहोचणार, असा प्रश्न विचारला नाही. शेवटी केजरीवालनाच त्याचे उत्तर द्यावे लागले. केंद्राने पाठवण्याची व्यवस्था करावी, आपण फ़क्त पाणी देऊ असे केजरीवाल म्हणाले. पण मग पुढे जाऊन केंद्र काय करणार असाही प्रश्न कुणा जाणत्या पत्रकाराला पडला नाही. दिवसभर केजरीवालनी देऊ केलेल्या दशलक्ष लिटर्स पाण्यात दिल्लीतल्या पत्रकारांनी डुंबून घेतले आणि मग इतर विषयाकडे वळले. लातूरच्या पाण्यापेक्षा आयपीएलचे सामने रद्द करण्याला इतके महत्व आले होते, की मुंबईतले शुद्ध केलेले सांडपाणीही लातूरला पाठवायला हवे, इथपर्यंअत युक्तीवाद जाऊन पोहोचला. पण पाठवायचे तर त्याची व्यवस्था काय? कोण इतक्या अल्पावधीत दिल्ली-लातुर, मुंबई-लातूर जलवाहिनी टाकून देणार होता? असले तांत्रिक प्रश्न घटनात्मक बुद्धीवादाला पडत नाहीत किंवा सुचत नाहीत. सहाजिकच त्याची उत्तरेही शोधायची गरज नसते. आयपीएल सामने रद्द झाले, मग लातूरकर पाण्यात डुंबणार होते. महलक्ष्मीच्या मंदिरात देसाई मॅडम पोहोचल्या की लातूरकरांची तहान तृप्त होणार असल्याची एक समजूत तयार केली गेली.

असे तर पाकिस्तान बंगलादेश वा आसामही लातूरला पाणी देऊ शकतात. सवाल कुठून कुठे पाणी पोहोचवायचे आणि कसे, इतकाच होता. मात्र त्याची कुठे चर्चा झाली नाही किंवा उहापोहही कुणाला करावासा वाटला नाही. म्हणून ‘गोंधळ बरा’ चालला होता. पण आपल्या देशाचे नशिब इतकेच, की अजून तरी आपला समाज बुद्धीमंत वा पत्रकारांच्या हवाली करण्यात आलेला नाही. त्यामुळे त्यांच्यापासून दूर असणारे व प्रश्न समस्यांचा स्वतंत्रपणे विचार करणारे शेकडो लोक हयात आहेत आणि वादापेक्षा कामात आपला वेळ खर्ची घालण्यात त्यांना धन्यता वाटते. म्हणून असे लोक आयपीएलच्या सामन्यांना मैदानाला लागणारे पाणी मोजण्यापेक्षा वा ते पाणी लातुरकरांना देण्याचा विचार करण्यापेक्षा, उपलब्ध असेल तिथले पाणी लातूरला कसे पोहोचू शकेल, त्यावर तोडगा काढण्यात गर्क होते. अर्थात आयपीएलचे सामने घोषित झाल्यावर अथवा माध्यमात लातूरचा गवगवा सुरू झाल्यावर नव्हे; तर त्याच्याही खुप आधीपासून असे प्रसिद्धीपासून दूर असलेले लोक लातूरच्या पाणीटंचाईवर उपाय शोधत होते. त्यापैकी एक नाव आहे मकरंद देशपांडे. अर्थात कुठल्या वाहिनीला, संपादकाला वा शोधपत्रकाराला हा माणूस ठाऊकही नसेल. कदाचित तो नाशिकच्या भाजपा अधिवेशनाला हजर असल्याचेही कोणाला माहिती नसेल. कारण खळबळजनक बोलणे वा प्रसिद्दीच्या झोतात रहाणे, त्याला साधत नाही. कुठल्या देवळात जाण्याचा अधिकार वापरण्यासाठी आधी जीवंत असायला हवे आणि त्यासाठी पाणी आवश्यक आहे, असे मानणारा तो बुद्दू माणुस आहे. त्याच्यापाशी कन्हैयाकुमार वा तृप्ती देसाईसारखी प्रसिद्धी साध्य करण्याची कलाही उपजत नाही. मग माध्यमांना तो कसा ठाऊक असेल? त्याच्यापाशी कुठला पत्रकार कशाला फ़िरकणार? तो काय करतो वा बोलतो, त्याची बातमी तरी या कानाची त्या कानापर्यंत कशी पोहोचणार ना?

जेव्हा देशातली अवघी माध्यमे देवेंद्राच्या भारतमातेच्या जयघोषाने घायाळ झालेली होती आणि मुख्यमंत्र्याला जाब विचारत होती, तेव्हा मिरजेचा मकरंद देशपांडे त्याच देवेद्राला एक किरकोळ प्रस्ताव सांगत होता. मिरज हे रेल्वे जंक्शन पश्चिम महाराष्ट्रात आहे आणि ते लातूरपासून अवघे साडेतिनशे किलोमिटर्स अंतरावर आहे. तितके अंतर तोडायला रेल्वेच्या मालगाडीला सहासात तास पुरेसे आहेत. हे सर्व कशासाठी तर लातूर कोरडा पडलाय आणि मिरजेत पाण्याचा सुकाळ आहे. मिरज जंक्शनमधून रेल्वेच्या कित्येक गाड्या घावतात. म्हणून रेल्वेने स्वतंत्रपणे पाणीप्रकल्प उभारला आहे. त्याची क्षमता मोठी असली तरी रेल्वेची तितकी गरज नाही. म्हणूनच त्यातला मोठा हिस्सा सहासात तासात लातूरला पाठवला, तर मिरजेला फ़रक पडत नाही. गरज आहे ती लातूरपर्यंत रेल्वेमार्गाने टॅन्कर गाडी सोडण्याची. सहासात तासात पाचसहा लाख लिटर्स पाणी मिरजेहून लातूरला पोहोचू शकते. त्यासाठी राज्यसरकार, रेल्वेप्रशासन व जिल्हा यंत्रणेने संयुक्तपणे काम करायला हवे. ज्या किरकोळ गोष्टी नाहीत, त्या उभ्या करून हे साध्य होऊ शकेल. हा प्रस्ताव त्याच मकरंद देशपांडेनी नाशिकच्या पक्ष बैठकीत मांडला. तिथून या कल्पनेला चालना मिळाली. पण त्या बैठकीत असे काही प्रस्तावित केल्याची बातमी आपण वाचली होती काय? केजरीवालच्या बातम्या झळकवणार्‍यांना त्याच्या खुप आधी वास्तववादी मिरज-लातूर प्रस्ताव मांडणार्‍या मकरंद देशपांडेचे नाव तरी ठाऊक आहे काय? कशाला असेल? मकरंद गीता गातो आणि केजरीवाल गोंधळ घालतो. गोंधळातच जगणार्‍यांना गीतेची महत्ता कशी उमजायची? पत्रकारांना तरी कशा्ला दोष द्यायचा? टॅन्करची पहिली गाडी लातूरला पोहोचल्यावर आपापल्या नेत्यांचे पोस्टर झळकवणार्‍या भाजपाच्या भक्त कार्यकर्त्यांना तरी आपलाच एक सहकारी कार्यकर्ता मकरंद देशपांडे या संकल्पनेचा जनक असल्याचे कुठे ठाऊक आहे?