माघारीतली रणनिती

बिहारचे मुख्यमंत्री नितीशकुमार यांनी तमाम बिगर भाजपा पक्षांना व शक्तींना एकत्र येण्याचे अवाहन केलेले आहे. तसे आवाहन करण्यात गैर काहीच नाही. कारण खुद्द भाजपानेच तशी परिस्थिती निर्माण केली आहे. त्याला एकूण किती प्रतिसाद मिळेल, हा वेगळा विषय आहे. पण चार वर्षापुर्वी भाजपाच्या गोटात असलेले नितीश आज असे आवाहन कशाला करतात, हे मुळात भाजपाच्या लोकांनी समजून घ्यायला हवे आहे. नितीश भाजपाच्या आघाडीतून बाहेर पडले, ते आपला व्यक्तीगत अहंकार जपण्यासाठी हे मान्य! त्यात फ़सल्यानंतर त्यांना पराभवाचा सामना करावा लागला. पण त्यातून हा माणूस काही शिकला आहे. २०१२ नंतर जसजसे नरेंद्र मोदी पंतप्रधान पदाच्या शर्यतीमध्ये येत गेले, तेव्हा त्यांच्या विरोधात मोर्चेबांधणी सुरू झाली होती. त्यात नितीशही सहभागी होते. आधी भाजपा अंतर्गत मोदीविरोधी आघाडी स्वत: लालकृष्ण आडवाणी चालवित होते. पण त्यांच्याच पक्षातल्या निराश तरूण कार्यकर्त्यांनी मोदींची बाजू उचलून धरली आणि अडवाणी बाजुला फ़ेकले गेले. त्यानंतर नितीशनी राष्ट्रीय आघाडीत राहुन मोदीविरोधाची पताका खांद्यावर घेतली. त्याची किंमत लोकसभेत त्यांना मोजावी लागली. त्यांचा आपल्याच राज्यात सफ़ाया झाला आणि खुद्द त्यांचीच खुर्ची धोक्यात आली. अशावेळी आपल्या शत्रूंनाही शरण जाऊन सोबत घेण्यापर्यंतची माघार नितीशनी घेतली. त्यांनी लालू यादव यांच्याशी समझोता केला आणि त्याला मतदार प्रतिसाद देतो बघितल्यावर आणखी दोन पावले मागे जाऊन विधानसभेसाठी मोठी माघार घेतली. सव्वाशे आमदार असताना नितीशनी फ़क्त शंभर जागा पत्करून बदल्यात भाजपाला विधानसभेत पाणी पाजले. ही माघार विजयाचा मार्ग खुला करणारी होती. किंबहूना भाजपानेही ती वेळ त्याच्यावर आणली आणि आता तीच मोदी विरोधातील रणनिती बनु लागली आहे.

भाजपाने लोकसभा बहुमताने जिंकली आणि कॉग्रेससारखा पक्ष नामोहरम झाला, तरी संपला नव्हता. तसेच भाजपालाही देशव्यापी समर्थन मिळाले नव्हते. त्याचा अर्थ इतकाच, की भाजपाला अजून अनेक राज्यात आपला पाया घालायचा होता आणि अनेक राज्यात आपले बस्तान बसवायचे होते. ते करताना जिथे आपली शक्ती निर्विवाद नाही, तिथे मित्रांना जपून सोबत ठेवायला हवे होते. मजेची गोष्ट बघा. लोकसभेनंतर चार महिन्यात दिर्घकालीन शत्रूत्व विसरून लालू-नितीश एकत्र येण्याची प्रक्रीया सुरू झाली आणि त्याच दरम्यान भाजपाने आपल्या मित्रांना दुरावण्याची प्रक्रिया सुरू केली. त्याचे व्यापक परिणाम दिसायला वर्ष गेले. शत-प्रतिशत भाजपा किंवा पंचायत ते पार्लमेन्ट भाजपा, असल्या घोषणांनी भाजपाची घसरगुंडी सुरू झाली. कॉग्रेसचे संपुर्ण देशात असलेले वर्चस्व ज्या आडमुठेपणाने ढासळू लागले, त्याचीच कास भाजपाने लोकसभेतील यशानंतर धरली. लहानसहान पक्षांना विभागलेले ठेवून पन्नास वर्ष कॉग्रेसने आपली सत्ता अबाधित राखली होती. त्यावरचा उपाय म्हणून १९६० च्या दशकात समाजवादी नेते डॉ. राममनोहर लोहियांनी आघाडीची नवी रणनिती आणली. तत्वज्ञान विचारसरणी बाजूला ठेवून कॉग्रेस विरोधात एकाला एकच उमेदवार देण्याच्या या रणनितीने, १९६७ सालात कॉग्रेसला पहिला दणका दिला होता. नऊ राज्यात कॉग्रेसने सत्ता गमावली आणि त्यानंतर क्रमाक्रमाने स्थानिक नेतृत्व आणि स्थानिक अस्मितेचे राजकारण मूळ धरत गेले. लोकसभा जिंकली तरी भाजपाने कॉग्रेसचे ते स्थान मिळवलेले नाही. म्हणूनच ‘शत-प्रतिशत’ ही घोषणाच थेट आत्महत्येसाठी उचललेले पाऊल होते. त्यातून आपल्या विरोधकांना एकत्र येण्यास वा लोहिया नितीप्रमाणे मतविभागणी टाळण्यास प्रवृत्त करण्याची चुक भाजपाने केली. अमित शहा पक्षाचे अध्यक्ष झाले आणि त्यांनी आणलेली ही कालबाह्य रणनिती आत्मघातकी ठरली.

मोदीलाट ओसरण्यापर्यंत असल्या गमजा चालल्या. हरयाणा, महाराष्ट्र, झारखंड अशा राज्यात थोडे यशही मिळाले. पण दिल्लीने जबरदस्त दणका दिला आणि अमित शहांची शत-प्रतिशत निती आत्मघात असल्याचा पहिला संकेत दिला होता. पण त्यातला धडा नाकारण्याने बिहारचा पराभव ओढवून आणला गेला. बिहारात यशस्वी ठरलेला प्रयोग राष्ट्रव्यापी पातळीवर यशस्वी होऊ शकणार नाही. कारण डझनभर मोठ्या व प्रादेशिक पक्षांची मोट बांधणे व त्या नेत्यांनी नितीशप्रमाणे आपले अहंकार गुंडाळून ठेवणे अशक्य आहे. किंबहूना पुढल्या लोकसभा निवडणूकीत मोदींना पराभूत करणेही अशक्य आहे. पण त्याचा अर्थ भाजपाला अजिंक्य आहे, असा होत नाही. आधीचे व उद्याचे यश मोदींचे आहे, ते भाजपाचे नाही. हे ओळखूनच नितीशनी संघमुक्त भारत किंवा बिगरभाजपा आघाडीची कल्पना मांडलेली आहे. ती मांडताना त्यांनी लोहियांच्या मूळ सिद्धांताची आठवण करून दिली आहे. त्या काळात माजोरी कॉग्रेसला धडा शिकवण्यासाठी सर्व पक्षांनी एकत्र येण्याची गरज लोहियांनी मांडली होती. आजही भाजपाला रोखले नाही, तर एकेकाला गाठून भाजपा नामोहरम करून टाकील, अशी भिती नितीश घालत आहेत. त्याचा अर्थ असा, की आपापले अहंकार जपायचे असतील, तर मुळात आपले अस्तीत्व टिकवले पाहिजे आणि टिकून राहिलो, तरच अहंकार जपता येईल. भाजपाच्या आक्रमकतेसमोर आणि मोदींच्या लोकप्रियतेपुढे टिकून रहाणे, हा प्राथमिकतेचा विषय आहे. एकदा भाजपा हतबल झाला, मग आपण आपापसात पुन्हा उरावर बसायला मोकळे आहोत, असेच नितीश अप्रत्यक्षरित्या सांगत आहेत. तेच कॉग्रेसला लोहिया वा आघाडीच्या सिद्धांताने सांगितले होते. पण तेव्हा कॉग्रेसला मस्ती आलेली होती, ती अजून उतरलेली नाही. भाजपाला हल्लीच झिंग चढली आहे. त्यांना वा अमित शहांच्या भाजपाला नितीशचे म्हणणे कितपत उमजेल?

दोन वर्षात केंद्रातील सत्ता संपादन केल्यावर भाजपाने केरळ, बंगाल, आसाम अशा राज्यात कितपत संघटनात्मक काम उभे केले, त्याचे उत्तर पुढल्या महिन्यात विधानसभेच्या निकाल लागल्यावर कळेलच. पण आज ते महत्वाचे नाही. नितीश यांचे आवाहन समजून घेण्याची गरज आहे. ते आव्हान नरेंद्र मोदी यांच्यासाठी नाही. मोदी या एका व्यक्तीभोवती भाजपाला उभे रहायचे असेल तर त्याचीही कॉग्रेसच होऊन जाणार. आज जसे कॉग्रेसजन सोनिया नाहीतर राहुल, नसेल तर प्रियंका, म्हणत अगतिक होतात. पण पक्ष म्हणून त्यांना उभे रहाणे अशक्य झाले आहे. तसेच भाजपाचे होऊन जाईल. पुन्हा लोकसभा जिंकण्यासाठी नरेंद्र मोदी पुरेसे आहेत. पण त्यांचा चेहरा वा नाव वापरून राज्ये व महापालिका जिंकण्याचा मनसुबा कामाचा नाही. हेच नितीश सांगत आहेत. आपापल्या राज्यात व प्रदेशात भाजपाला उभे राहू देऊ नका. एकजुटीने भाजपाला नामशेष करू शकतो, हे त्यांचे आवाहन आहे. तसा विचार नितीश यांच्या डोक्यात येऊ शकला, किंवा त्याला प्रेरणा शत-प्रतिशत नामक मुर्खपणाने दिली. सर्व राज्यात भाजपाने पाय रोवून उभे राहू नये असे कोणी म्हणणार नाही. पण शत-प्रतिशत याचा अर्थ दुसरा पक्षच नको, ही अरेरावी झाली. त्यानेच अशा विचारांना प्रेरणा दिलेली आहे. जेव्हा इंदिराजींनी अशी भूमिका घेतली, त्यातूनच विविध राज्यात प्रदेशिक अस्मिता उदयास आल्या. प्रादेशिक नेते आपापले पक्ष घेऊन उभे राहिले आणि त्यातूनच कॉग्रेस खिळखिळी होत गेली. म्हणूनच नितीश यांचे आवाहन भाजपाने समजून घेतले पाहिजे. त्याची टवाळी करणे खुप सोपे आहे. पण नितीशनी लालूंशी तडजोड करण्यात लवचिकता दाखवून मिळवलेले यश भाजपाला दणका देऊन गेले ते विसरता कामा नये. खरेच तमाम बिगरभाजपा पक्षांनी एकत्र यायचा समजूतदारपणा दाखवला, तर मोदींनाही जिंकणे अवघड होऊन बसेल.