तो मोर्चा आणि हा एल्गार

भीमा कोरेगावच्या निमीत्ताने काही गोष्टी ठळकपणे पुढे आल्या. या निमीत्ताने दलित वा आंबेडकरवादी गटांनी आपले शक्तीप्रदर्शन घडवण्याचा प्रयास केला, तर त्यात काही गैर मानायची गरज नाही. कुठल्याही देशात व समाजात त्यातल्या एखाद्या घटकाला आपल्यावर अन्याय झाल्यासारखे वाटत असेल, तर त्याने त्याविरुद्ध आवाज उठवलाच पाहिजे. तसा त्याला अधिकारच असतो. पण असे आवाज उठवण्यासाठी जेव्हा मोठ्या लोकसंख्येने जमाव एकत्र येतो, तेव्हा त्यावर नियंत्रण राखणे त्याच्या नेतृत्वालाही अशक्य होऊन जाते. म्हणूनच जितका मोठा जमसमुदाय जमतो, तितकी त्याच्या नेतृत्वाची जबाबदारी वाढत असते. कायदा व सुव्यवस्था राखणे ही भले सरकारची जबाबदारी असली, तरी त्यात बाधा आणणे हा कुणा जमावाचा किंवा त्याच्या नेत्याचा अधिकार असू शकत नाही. त्यामुळेच अलिकडल्या घटनांमध्ये सरकार वा पोलिस तोकडे पडले, असा दावा करणे शुद्ध लबाडी आहे. खास करून जे बंद यशस्वी झाल्याचे श्रेय घेतात, त्यांना त्यात झालेल्या हिंसाचाराचीही जबाबदारी घेता आली पाहिजे. पण इथे तसे काहीही घडलेले नाही. हिंसेची जबाबदारी घेण्य़ाची वेळ आल्यावर शासन व पोलिसांकडे बोट दाखवणे, ही म्हणूनच लबाडी म्हणायला हवी. कुठलीही हिंसा म्हणजे शक्तीप्रदर्शन होऊ शकत नाही. त्यात भीमा कोरेगावच्या निमीत्ताने झालेला बंद तोकडा पडला, हे मान्यच करायला हवे. प्रामुख्याने त्यात पुढाकार घेतलेल्या नेतृत्वाचे ते अपयश मानावे लागेल. पण आजकाल अपयशात नैतिक यश सिद्ध करण्याचा जमाना असल्याने, असली अक्तव्ये येत असतात आणि युक्तीवादही चाललेले असतात. मोर्चा वा आंदोलनाचे म्होरकेपण करणार्‍यांची जबाबदारी किती व कशी असते, त्याचे म्हणूनच विवेचन व्हायला हवे. या पार्श्वभूमीवर मागल्या वर्षभर निघालेल्या मराठा मूकमोर्चाचे कौतुक सांगावे लागते. किंबहूना तोच एल्गार व मोर्चा यातला फ़रक आहे.

नगर जिल्ह्यात कोपर्डी येथे जी घटना घडली होती, त्यामुळे एकूणच मराठा समाजात अस्वस्थता होती. पण कोणीही मराठा जातीचा, कुठल्याही संघटनेतला नेता त्यावर आवाज उठवण्यासाठी पुढाकार घेत नव्हता. अशावेळी अकस्मात एका जागी संघटित मोर्चा निघाला. पण त्याला कुठल्याही ख्यातनाम नेत्याचे नेतृत्व मिळालेले नव्हते की कुणा पुढार्‍याचे त्यात भाषण झाले नाही. किंबहूना त्या मोर्चालाच मूक मोर्चा असे ना्व देण्यात आल्याने त्यात कुठे घोषणांची आतषबाजीही होताना दिसली नाही. मराठा जातीचे नाव घेऊन डझनावारी संघटना व संस्था उभ्या आहेत आणि त्यांनी आरक्षण मिळावे म्हणून अनेक कार्यक्रम आजवर योजलेले होते. पण कोपर्डीनंतरची घुसमट व्यक्त करण्याची वेळ आली, तेव्हा त्यातला प्रत्येक नेता वा संघटना राजकीय सक्तीमुळे अलिप्त राहिलेले होते. त्यांना झुगारून हा मोर्चा निघाला आणि त्यात सर्व गटातटाच्या नेत्यांना पुर्णपणे बाजूला ठेवण्यात आलेले होते. लाखोच्या संख्येने निघणारे विविध भागातील हे मोर्चे बघून, अनेकांच्या पोटात गोळा उठलेला होता. मराठे संख्येने अधिक आहेत आणि त्यांनीच रस्त्यावर उतरायचे ठरवले, तर इतर लहानमोठ्या लोकसमुहांचे काय होईल, अशी भिती दबल्या आवाजात व्यक्त केली जात होती. मोर्चा वा आंदोलन म्हणजे फ़क्त हिंसा, अशीच त्या भितीमागची प्रेरणा होती. पण लौकरच स्पष्ट झाले की त्या मोर्चात केवळ मराठा नव्हेतर इतर अनेक जाती समुहाचेही लोक मुक्तपणे सहभागी झालेले होते. पण त्यात कुठेही चुकून कुठल्या अन्य जातसमुह विरोधी वा राजकीय स्वरू्पच्या घोषणा दिल्या गेल्या नाहीत. सूडभावनेचा कुठलाही लवलेश त्यात नव्हता. म्हणून हा समाज व त्याचा मोर्चा अवघ्या महाराष्ट्राच्या सदिच्छा मिळवून गेला. नुसत्याच गांधीज़ींच्या नावाने जपमाळ ओढणार्‍यांना त्या मोर्चाने खराखुरा गांधी अवतरून दाखवला.

अहिंसा म्हणजे हिंसा करायची शक्ती नसताना पांघरलेले कवच नाही. तर हिंसेची कुवत असतानाही हिंसेपासून परावृत्त राहून केलेले शक्तीप्रदर्शन, असे गांधीजी म्हणत. शेळपट वा भित्र्याने अहिंसा बोलण्याने तिचे पालन होत नाही, असेच महात्म्याचे म्हणणे होते. आपल्या नुसत्या जमण्याच्या संख्येतूनच मराठा मूकमोर्चाने आपली शक्ती दाखवून दिली. इतक्या संख्येने कोणी हिंसा करायला सिद्ध झाला, तर त्याच्यासमोर बंदूका व हत्यारेही तोकडी पडतील असा त्यातला संदेश होता. परंतु नुसता मोर्चा निघणार म्हटल्यावरही अनेकांची धाबी दणाणली होती. त्याविषयी शंका कुशंका व्यक्त झालेल्या होत्या. जणू मराठ्यांनी आपल्या मनातला प्रक्षोभ व्यक्त करणेही गुन्हा असल्याचाच सूर लागला होता. कुठे त्या मोर्चाला गालबोट लागले नाही. कुठे हिंसा झाली नाही. त्याच्या तुलनेत कालपरवाचा एल्गार बघितला पाहिजे. मनातला राग वा विरोध व्यक्त करतानाही एकूण समाजाला ओलिस ठेवण्याचे कारण नसते. हिंसाचाराने भिती दहशत माजवली जाते. उलट नुसत्या संख्याबळावर शक्तीप्रदर्शन होऊन जात असते. हिंसेची गरज नसते. जेव्हा आपल्या शक्तीवर किंवा भूमिकेवर आपलाच विश्वास नसतो, तेव्हा त्याला पाठींबा मिळण्याची खात्री नसते आणि हिंसाचाराचा आश्रय घ्यावा लागतो. एल्गार पुकारणार्‍यांचा आपल्या शक्ती व भूमिकेच्या न्याय्य असण्यावर विश्वास असता, तर त्यांनी जमणार्‍या लोकसंख्येला नियंत्रणाखाली ठेवून हिंसा होऊ दिली नसती. जनजीवनाला भयभीत केले नसते. चुका झाल्या तर त्याची जबाबदारी उचलली असती. यापैकी काहीही झाले नाही. जमावाने धुमाकुळ घालण्याला कोणी समतेचे आंदोलन व यश समजत असेल, तर तो मुर्खांच्या नंदनवनात वावरत असतो. एक मात्र खरे आहे की या एल्गार पुकारणार्‍यांनी आंबेडकरवादी लोकांना पुढे करून बहुजन मराठ्यांच्या मनात नको त्या शंका संशय निर्माण करून ठेवले आहेत.

मराठा मूकमोर्चाच्या ज्या मागण्य़ा होत्या, त्यातली पहिली वा प्रमुख मागणी अट्रोसिटी कायदा रद्द करण्याची होती आणि कालपरवाच्या हिंसाचारानंतर पुन्हा अट्रोसिटी कायद्यानुसार काही गुन्हे दाखल करण्यात आलेले आहेत. ते समाजात वितुष्ट माजवणारे व आंबेडकरी समाजाला अलिप्त एकाकी पाडणारे आहेत. अर्थात त्याला आंबेडकरवादी नेते वा गट कारणीभूत नाहीत. ज्यांनी भीमा कोरेगाव विषयाचे अपहरण करून त्यालाच आपला राजकीय अजेंडा बनवला, ते खरे गुन्हेगार आहेत. त्यांनी उच्छाद केला व चिथावण्य़ा देऊन ते परस्पर निसटले आहेत. उमर खालिद वा मेवाणी इथे वास्तव्य करणारे नाहीत. पण त्यांच्या नादाला लागून ज्यांनी धुमाकुळ घातला, त्यांना मात्र इथेच जगायचे आहे. त्या जगण्यात आजवर जपलेल्या सदिच्छांना हरताळ फ़ासला गेला आहे. उपर्‍यांचा एल्गार साजरा करताना आपल्या भोवतीच्या विविध समुहांमध्ये असलेल्या सदिच्छांची होळी होऊन गेलेली आहे. मूक मोर्चाने नुसत्या संख्यात्मक व शांततापुर्ण वर्तनातून नव्या सदिच्छा निर्माण केल्या आणि एल्गारच्या नावाखाली आंबेडकरवादी मंडळींनी दिर्घकाल जमलेल्या सदिच्छांचा विध्वंस करून टाकला आहे. त्याचा आंबेडकरी चळवळीशी काहीही संबंध नाही की त्यातून त्या चळवळीला फ़ायदाही मिळणार नाही. पण मूकमोर्चा काढणार्‍या मराठा वा तत्सम बहुजन समाजातील विविध घटकांना मौन सोडण्याची वेळ आणली गेली आहे. ज्यांनी अशी आग लावली, ते आपला कार्यभाग सिद्ध करून पळाले आहेत आणि आंबेडकरवादी मात्र भोवतालाच्या सदिच्छा दोन दिवसात गमावून बसले आहेत. डिवचले गेल्यास मूकमोर्चा कितीकाळ मूक राहू शकेल? मुठभरांनी ब्राह्मणी आरोपांची आतषबाजी केली, पण दुखावला गेलेला बहुजन मराठा समाज आहे. हे अर्थात एल्गार पुकारणार्‍यांना माहितीही आहे. त्यांना जातीयुद्धाची हिंसाच हवी असेल, तर बाबासाहेबांच्या अनुयायांची जबाबदारी वाढत असते. हे विसरून चालणार नाही.