महागठबंधनाची कुळकथा

गुरूवारी नाशिकला ‘लेटस टॉक’ असा एक कार्यक्रम योजलेला होता. नाट्य क्षेत्रातले मान्यवर योगेश सोमण आणि अनुभवी पत्रकार म्हणून मला तिथे आमंत्रण होते. अविष्कार स्वातंत्र्याची गळचेपी, अशा विषयावर आम्हाला बोलायचे होते. दुपारी ४ वाजता नाशिकला पोहोचलो, तेव्हा खुप जुना मित्र कर्नल श्री खाजगीवाले मला न्यायला आलेला होता. किमान २५ वर्षानंतर त्याची माझी भेट झाली आणि खुप आठवणी निघाल्या. कोकणात देवरुखची समाजवादी विचारांची संस्था मातृमंदिर येथील १९७३ च्या दुष्काळी शिबीरात श्रीची माझी ओळख झाली. ते शिबीर अर्धवट सोडून श्री गेला होता. त्याला संरक्षण महाविद्यालयात प्रवेश मिळाला आणि पुढे सेनाधिकारी म्हणून तो लष्करी सेवेत रुजू झाला. दिर्घकाळ देशाची सुरक्षा करताना काश्मिर, खलिस्तान अशा अनेक मोहिमा त्याला अनुभवाव्या लागलेल्या आहेत. त्यामुळेच बालाकोटचा हल्ला आणि नंतर उमटलेल्या प्रतिक्रीया इत्यादीविषयी त्याच्याशी संवाद करण्याची अपुर्व संधी मिळाली. पण त्याखेरीज या निमीत्ताने खुप जुन्या आठवणी निघाल्या. राष्ट्र सेवादल म्हटले की शिबीरे अभ्यासवर्ग आणि छानपैकी देशभक्तीची गाणी आलीच. त्या काळात मी विडंबने बडबडगीतेही खुप करायचो. जेट विमानाने हवाई क्षेत्रात मोठी क्रांती घडवल्याचा तो काळ होता आणि भारतातही नव्याने दाखल झालेल्या जंबो जेट विमानाच्या संबंधात मी एक विडंबन बडबडगीत केलेले होते. आजही ते अनेकांना स्मरते आणि तीन पिढ्यांनी ते गुणगुणलेले आहे. श्री खाजगीवालेला सुद्धा आज त्यातल्या अनेक ओळी जशाच्या तशा आठवतात. नाशिक भेटीत त्या आठवणी ताज्या झाल्या आणि मलाही धक्का बसला. ४५ वर्षापुर्वी केलेल्या विडंबनात एक राजकीय भाकित मी विनोद म्हणून केले होते आणि बालाकोट वा जिहादी दहशतवादाच्या निमीत्ताने माझे गंमतीदार शब्द खरे ठरले आहेत. किंबहूना पुर्वाश्रमीच्या समाजवाद्यांनी खरे करून दाखवले आहेत.

त्या काळात दहशतवाद किंवा विमानांचे अपहरण हे विषय पॅलेस्टाईन पुरते मर्यादित होते आणि अनेकदा ते दहशतवादी माथेफ़िरू प्रवासी विमाने पळवून न्यायचे. आज जसे जगातल्या कुठल्याही जिहादी घातपात्याला पाकिस्तान आश्रयस्थान वाटते, तसा तेव्हा लेबानॉन हा जिहादींचा आश्रयदाता होता. सहाजिकच कुठलेही विमान अपहरण झाले, मग विमान बैरूटला उतरवण्याची सक्ती पायलटवर केली जायची. त्याचाही उल्लेख माझ्या त्या बडबडगीतामध्ये आलेला होता. तो पुढीलप्रमाणे होता.

जंबो जेट जंबो जेट झुई‌ऽऽऽऽऽऽऽऽ

सारं होतं शांत शांत, विमान होतं आकाशात
त्यात होता माथेफ़िरू, त्याचं काम झालं सुरू
तो म्हणाला पायलटला, विमान वळव बैरूटला
सारे प्रवासी ठेवतो ओलिस, आता काय करील पोलिस
विमान उतरव त्या शेतात, पिस्तुल आहे या हातात
त्यात आहेत सहा बुलेट, जंबो जेट जंबो जेट झुई‌ऽऽऽऽऽऽऽऽ

एक प्रवासी समाजवादी, त्याच्या अंगावरती खादी
त्याला झाला भलता खेद, त्याने केला तीव्र निषेध
पत्रक काढून म्हणतो त्यात, छे छे हा तर अध:पात
रोजच घडती असे प्रकार, बदलो बदलो ये सरकार
माथेफ़िरू अन समाजवादी, कॉग्रेसला पर्यायी आघाडी
बनवू जॉइन्ट कॅबिनेट, जंबोजेट जंबो जेट झुई‌ऽऽऽऽऽऽऽऽ

हे तेव्हा मी गंमतीने म्हणत वा लिहीत होतो. कारण सरकार कायम कॉग्रेसचे असायचे आणि सत्ताधार्‍यांच्या नावाने नुसते शिव्याशाप देण्यापलिकडे विरोधी पक्ष वा प्रामुख्याने समाजवादी, बोटे मोडण्यापलिकडे काही करीत नसत. कुठल्याही मोठ्या वा किरकोळ घटना घडल्या, मग सरकार बदलण्याच्या डरकाळ्या फ़ोडल्या जात. त्यासाठी कुठल्याही पक्षाशी हातमिळवणी करायला समाजवादी लोक एका पायावर सज्ज असायचे. अर्थात अशा आघाड्या वा युती मैत्री निवडणूकीच्या काळापुरत्या मर्यादित असायच्या. मतदान संपून निकाल आले, मग हेच समाजवादी असलेली वा गुण्यागोविंदाने चाललेली आघाडी मोडावी कशी, या कामाला लागायचे. ती संयुक्त महाराष्ट्र समिती असो, किंवा जनता पक्ष असो. जुळवायचे आणि मोडायचे, हा समाजवादी राजकीय छंद होता. मोडायला अनेक पक्षांची आघाडी नसेल तर ही मंडळी आपल्याच पक्षाचे तुकडे पाडायला कायम सज्ज असायची. त्यातले काहीजण कंटाळून स्थीर राजकारण करायला कॉग्रेसमध्ये दाखल व्हायचे आणि नव्याने भरती झालेले समाजवादी, तितक्याच आवेशात आघाडी करून कॉग्रेसला सत्तेबाहेर हाकलण्याच्या डरकाळ्या फ़ोडत रहायचे. आजकाल त्यांच्या विविध फ़ांद्या डहाळ्या जनता दल वा तत्सम नावाने वळवळताना दिसतील. फ़रक इतकाच पडलेला आहे, की चारपाच दशकापुर्वी कॉग्रेसमुक्त राजकारणाचे हे व्रतस्थ लोक, आता देशाला भाजपामुक्त करण्यासाठी कुठल्या कसल्याही आघाड्या बनवून आपले अस्तित्व टिकवण्याच्या विवंचनेत असतात. मग त्यासाठी कोणाशीही हातमिळवणी करायला त्यांना किंचीतही धाकधुक वाटत नाही. ह्याच विरोधाभासामुळे त्या काळात मी माझ्या गीतामध्ये ‘माथेफ़िरू अन समाजवादी, कॉग्रेसला पर्यायी आघाडी’ अशी अतिशयोक्ती केली होती. पण आज भाजपा विरोधात ही मंडळी माझे शब्द साक्षात खरे करायलाही कटीबद्ध झाली आहेत ना? तसे नसते तर त्यांनी इमरान खान, जिहादी दहशतवादी वा पाकिस्तानची वकिली त्यांनी कशाला केली असती?

ज्या समाजवादी मंडळींनी बालपणी सेवादलात जाज्वल्य देशप्रेमाची गीते म्हणून राजकीय वाटचाल सुरू केली; त्यांना आज देशभक्ती, राष्ट्रवाद हे शब्द शिवी वाटायला लागले असतील, तर माझी अतिशयोक्ती खरी ठरली म्हणायची ना? तेव्हा जिहाद वा दहशतवाद आजच्या इतका बोकाळला नव्हता, की माथेफ़िरू कारवाया इथे चालू नव्हत्या. उलट तात्कालीन मार्क्सवादी वा कम्युनिस्टांच्या परदेशी (रशिया-चीन) निष्ठेवर पहिली शंका घेणारे समाजवादी असायचे. आज त्यांचेच वंशज जेव्हा दहशतवाद किंवा जिहादींचे समर्थन करण्यापर्यंत देशहितालाच चुड लावायला मागेपुढे बघत नाहीत, तेव्हा माझी अतिशयोक्ती खरी करतात ना? फ़रक इतकाच, की तेव्हाचे समाजवादी कॉग्रेसचा पराकोटीचा द्वेष करून त्यासाठी कोणाशीही हातमिळवणी करायला सज्ज असायचे. मुंबईत कम्युनिस्टांना हरवण्यासाठी शिवसेनेशी आघाडी करणारा पहिला पक्ष प्रजा समाजवादी पार्टी व नेता मधू दंडवते होते. पुढल्या काळात कृष्णा देसाईंच्या हत्येनंतर तेच समाजवा़दी कम्युनिस्टांच्या समर्थनाला उभे ठाकले. कॉग्रेसची सत्ता घालवण्यासाठी नंतर त्यांनी अनेकदा संघप्रणित जनसंघ वा भाजपाशीही हातमिळवणी केली. आता तर घटना व देश धाब्यावर बसवणार्‍या पाकिस्तानवादी हुर्रीयत वा आझादी बोलणार्‍यांशीही हातमिळवणी करण्यापर्यंत मजल गेली आहे. फ़रक फ़क्त कॉग्रेसच्या जागी भाजपचा द्वेष सुरू झाला आहे. तेव्हा ज्या कॉग्रेसला पर्याय म्हनून राजकारण चाललेले होते, त्याच कॉग्रेसला आता भाजपा़चा पर्याय बनवण्यासाठी त्या समाजवाद्यांचे वंशज धडपडत आहेत. मग प्रश्न पडतो या लोकांचे जगण्यात ध्येय तरी कुठले आहे? त्याचेही एक समाजवादी गाणे आहे. ‘समाजवादी साथी गाती एका आवाजात’, अशा या गीतामध्ये एक ओळ म्हणते, ‘ध्येय आमुचे हे ठरले, कार्य दुसरे ना उरले’. थोडक्यात तेही शब्द खरे ठरले आहेत, ध्येय ठरले की काम उरले नाही, म्हणून आळस करायचा. कधीकाळी एसेम, लोहिया, नरेंद्र देव अशा दिग्गजांची ही आजची पिढी इतकी भरकटून गेलेली दिसली मग खंत वाटते. आजही महागठबंधन म्हणून तेच चालू नाही काय? थोडक्यात महागठबंधन म्हणजे काय?

माथेफ़िरू अन समाजवादी, भाजपाला पर्यायी आघाडी