आमंत्रणाच्या प्रतिक्षेत

४६ वर्षापुर्वीचा प्रसंग आठवला. तेव्हा उत्तर मध्यमुंबईचे खासदार प्रा. रा. धों. भंडारे यांची पंतप्रधान इंदिरा गांधींनी बिहारचे राज्यपाल म्हणून नेमणूक केली आणि त्यांना खासदारकीचा राजिनामा द्यावा लागला होता. त्या जागेसाठी मग पोटनिवडणूक व्हायची होती. तेव्हाच दत्ता सामंतपुर्व गिरणी कामगार संप कम्युनिस्ट युनियनने केलेला होता. कॉम्रेड डांगे त्याचे नेतृत्व करीत होते आणि त्यांनी त्या लढतीमध्ये आपली कन्या रोझा देशपांडे यांना उतरवले होते. तर कॉग्रेसने रामराव आदिक यांना उमेदवारी दिलेली होती. वास्तविक शिवसेनेचा हा बालेकिल्ला होता. कारण तिथल्या ३० पैकी १९ नगरसेवक शिवसेनेचे होते. पण सेनेने मात्र तिकडे पाठ फ़िरवली होती. त्यावर वैतागलेल्या शिवसैनिक बंडू शिंगरे यांनी बंडखोरी केली व हिंदू महासभेचे तात्कालीन अध्यक्ष विक्रम सावरकर यांना अपक्ष म्हणून मैदानात आणले होते. निदान सेनेने त्यांचे समर्थन करावे असे हिंदूत्ववादी लोकांना वाटत होते. पण सेनेने उघड आदिकांना पाठींबा दिला आणि खळबळ माजली. शिवसेनेचे तसे समर्थक असलेले पुण्याचे ज्येष्ठ सपादक ग. वा. यांनी आपल्या ‘सोबत’ ह्या साप्ताहिकामध्ये शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांच्यावर यथेच्छ झोड उठवणारा लेख लिहीला होता. त्यामुळे शिवसैनिकांचे पित्त खवळले तर नवल नाही. त्या लेखाचे शीर्षक होते, ‘सेनापती की शेणपती?’ योगायोग असा, की त्याच आठवड्यात शिवाजीपार्क येथील बालमोहन विद्यामंदिर शाळेच्या हॉलमध्ये ‘सोबत’चा वर्धापनदिन सोहळा व्हायचा होता आणि त्यासाठी आलेले बेहरे तिथून नजिकच वास्तव्य करणारे स्तंभलेखक माधव मनोहर यांच्या घरी आलेले होते. संध्याकाळी हे दोघे सोहळ्याला बालमोहनकडे निघालेले असताना शिवाजीपार्क नाक्याच्या सिग्नलपाशी डझनभर शिवसैनिकांनी त्यांना गाठले व मनसोक्त झोडपून काढले. अगदी कपडे फ़ाटले, रक्तबंबाळ झाले. त्यांनीही मार खाल्ला. वयाची साठी उलटुन गेलेले बेहरे वा माधवराव हल्ला रोखण्याच्या शक्तीचेही नव्हते. घटना संपल्यावर दोघे धडपडत घरी परतले आणि डॉक्टरांना बोलावून मलमपट्टी केल्यावर वेगळे कपडे परिधान करून समारंभाच्या स्थानी पोहोचले. पुढे काय झाले?

समारंभाला मलमपट्ट्या लावून आलेले पाहुणे व यजमान बघून श्रोतावर्ग हबकून गेला. पण या दोघांनी घटनाक्रम उपस्थितांना कथन केला आणि हल्ल्याच्या निषेधार्थ दोन मिनीटाचे मौन पाळून पुढला कार्यक्रम यथासांग पार पडला. त्या काळात आजच्यासारखी पत्रकारिता पुरोगामी झालेली नव्हती, की अविष्कार स्वातंत्र्याचा लढा वगैरे झालेली नव्हती. त्यामुळे कुठे फ़ार मोठा गवगवा झाला नाही आणि तात्काळ त्याचा बोलबाला होण्याची शक्यताही नव्हती. मोबाईल इंटरनेट वा व्हाट्सअप वगैरे भानगडी आलेल्या नव्हत्या. माधव मनोहर वा त्यांचे बंधू कॉम्रेड प्रभाकर वैद्य तसे पुरोगामी. पण तेही सावरकरवादी बेहर्‍यांच्या ‘सोबत’चे स्तंभलेखक होते आणि गुण्यागोविंदाने एकत्र नांदत होते. टोकाचे वादविवाद त्यांच्यात व्हायचे. पण द्वेष वा हेत्वारोप कधी झालेले नव्हते. हा भेदभाव आजच्या पुरोगामी लढवय्या पत्रकारितेचा आधुनिक अविष्कार आहे. त्यामुळे त्या हल्ल्याचे भांडवल त्यांनी केले नाही किंवा पत्रकार संघटनांनीही त्यावरून काहुर माजवले नव्हते. संध्याकळी आठ नऊ वाजण्याच्या सुमारास तो समारंभ संपला आणि बेहरे माधवराव वगैरे मंडळी घरी पोहोचली. तेव्हा शिवसेना भवन उभे राहिले नव्हते. पण आज जिथे उभे आहे, त्याच्याच नेमक्या समोरच्या नाक्यावर सिग्नलपाशी ही घटना घडलेली होती. तिथूनच मागे सेनापती बापट पुतळ्याकडे जाणार्‍या रस्त्यावर ब्राह्मण सहाय्यक संघाची इमारत आहे आणि तिच्या नेमकी समोर जी चाळवजा इमारत आहे, तिथे तळमजल्यावर माधवरावांचे वास्तव्य होते. त्यांचा सुपुत्र जैमिनी माझा वर्गमित्र असल्याने त्यांच्या घरात माझा वावर खुपदा असायचा. त्यामुळे मी त्या घटनाक्रमाचा साक्षीदार होतो. रात्री हे दोघे घरी परतल्यावर माहिम पोलिस ठाण्याचे वरीष्ठ पोलिस अधिकारी तिथे पोहोचले आणि त्यांनी दोघांना तक्रार देण्यासाठी आग्रह धरला. त्यांना मंत्रालयातून तात्कालीन गृहराज्यमंत्र्यांचा फ़ोनवरून आदेश आलेला होता. इतका मोठा हल्ला पत्रकारांवर झाला तर कठोर कारवाई व्हावी असा आदेश होता. पण कुठल्याही तक्रारीशिवाय कारवाई करणे मुश्कील होते. म्हणून ते अधिकारी माधवराव आणि बेहर्‍यांना तक्रार देण्यासाठी गयावया करीत होते. पण हे दोन्ही महानुभाव तक्रार द्यायलाच राजी नव्हते. ते घाबरले होते का? तक्रार केली तर शिवसैनिकांचा आणखी मार पडेल, अशी भिती त्यांना वाटली होती का?

तसे बिलकुल नव्हते. कारवाई उपयोगाची नाही असा त्यांचा दावा होता. बेहरे म्हणाले, ज्यांनी आपल्याला मारहाण केली, त्यांनी बहुधा आपला लेख वाचलेला नाही. वाचला असेल तर त्यांना त्यातला आशय समजलेला नाही. मग त्यांनी लेखामुळे चिडून हल्ला केला, असे म्हणण्यात काय अर्थ आहे? शिवाय अशा धरपकडीने काय साध्य होणार आहे? आठवडाभरात त्यांना जामिन दिला जाईल आणि खटला चालून शिक्षा जरी फ़र्मावली गेली तरी त्यांच्यावर शिक्षेचा कुठलाही परिणाम होणार नाही. मग सगळ्या उपदव्यापाचा लाभ कुठला? शिवाय जामिनावर सुटताच पुन्हा ते कोणावरही हल्ला करायला मोकळे. मुद्दा त्यांना शिक्षा देण्याचा नसून शिक्षण देण्याचा आहे. विचारांची लढाई त्यांनी गुद्दा वापरून केली, तर त्यांना विचार करायला भाग पाडण्याला मी पत्रकारिता मानतो. त्याकडे पाठ फ़िरवून जखमांसाठी त्यांना पोलिसांच्या जाचामध्ये टाकणे, हा पत्रकारितेचाच पराभव आहे. पर्यायाने माझाही पराभवच आहे. त्यांच्या गुंडगिरीचा त्यात विजय आहे. कारण त्यांच्या गुंडगिरीला पोलिसांच्या बळाने उत्तर देण्यात विचारांची माघार आहे. पत्रकारिता कोणाला शिक्षापात्र ठरवण्यासाठी नसते, तर विचारांना प्रवृत्त करण्याचा प्रयत्न असतो. त्यात आपण अपेशी ठरलो, म्हणून पोलिसांकडे धाव घेणे, हा पत्रकारितेचा बळी आहे. मला त्यात सहभागी व्हायचे नाही. हा सगळा युक्तीवाद ऐकून सदरहू पोलिस अधिकारी हबकून गेला. तरीही त्याने आग्रह चालविलाच होता. पण बेहर्‍यांनी त्यांना दाद दिली नाही. तेव्हा त्याने निदान माधवरावांनी तक्रार द्यावी, म्हणून आपला मोर्चा त्यांच्याकडे वळवला. बेहर्‍यांनी निदान तपशीलवार भूमिका मांडलेली होती. पप्पा (माधवरावांना आम्ही जैमिनीचे मित्र त्याच नावाने संबोधत असू) फ़क्त एक वाक्य बोलले आणि तो पोलिस अधिकारी अवाक होऊन गेला.

‘स्वातंत्र्य फ़ुकटात मिळत नाही की भीक म्हणून मिळत नाही, अविष्कार स्वातंत्र्य आपल्या लोकशाहीत स्वस्त नाही. अडाण्यांच्या लोकशाहीत स्वातंत्र्याची इतकी किंमत तर मोजावीच लागणार ना?’

माधव मनोहर यांचे ते मोजके शब्द आजही जसेच्या तसे कानात सामावलेले आहेत. किंबहूना माझ्या पत्रकारितेचा वा अविष्कार स्वातंत्र्याचा तो मूलमंत्र होऊन गेला. तो जमाना आज उरलेला नाही. आता पत्रकारितेची लढाई भारतीय दंडविधानाच्या साधनाने लढणारी झालेली आहे. आम्ही त्यामध्ये कालबाह्य पत्रकार झालेलो आहोत. किंबहूना पत्रकारांनीच लेखणीपेक्षा दंडविधानाला आपले शस्त्र बनवल्यानंतर इतरांनी त्याच मार्गाने पत्रकारितेला नामोहरम करायचा विडा उचलला, तर त्यांना दोष कशाला द्यायचा? आजकाल अनेक पत्रकारांना विविध कायदे व पोलिसी कारवाईने नामोहरम केले जाते; अशा तक्रारी असतात. मी त्यातला अजिबात नाही. असो, ह्या ४६ वर्षे जुन्या घटनाक्रमातील एक व्यक्तीची ओळख सांगायचे राहून गेले. ज्या गृहराज्य मंत्र्याच्या आदेशावरून माहिम पोलिस ठाण्याचे वरीष्ठ पोलिस अधिकारी शिवसैनिकांच्या विरोधातली तक्रार नोदवून घ्यायला आलेले होते, त्यांचे नाव नामदार शरद पवार असे होते. वसंतराव नाईकांच्या मंत्रीमंडळात सहभागी होऊन पवार प्रथमच प्रशासकीय कारभाराचे धडे गिरवित असतानाची ही घटना आहे. आज त्यांच्याच पक्षाच्या काही कार्यकर्ते पदाधिकार्‍यांनी मला व घनश्याम पाटील या पत्रकारांचे हातपाय तोडण्याच्या धमक्या दिलेल्या आहेत. आमच्या विरोधात पोलिसात तक्रार दिलेली आहे. लेखणीला आव्हान देण्यासाठी दंडविधान पुढे केले आहे. हिंसेची मदत घेतली आहे. तो त्यांचा मार्ग आहे. पवारांना एका ब्लॉगर वा मासिक काढणार्‍या पत्रकाराची इतकी दहशत वाटत असेल; तर त्यांनी जरूर आपल्या पद्धतीने संस्कारानुसार कृती करावी. ती त्यांची लोकशाही आहे. माझा आदर्श बेहरे व माधव मनोहर आहेत. अडाण्यांच्या लोकशाहीत तितकी किंमत मोजायचा धडा गिरवून आता साडेचार दशके उलटली आहेत. नव्याने अविष्कार स्वातंत्र्याचा कांगावा करणे माझ्या आवाक्यातली गोष्ट नाही.

ज्यांनी कोणी तक्रार केली त्यांना तसे स्वातंत्र्य व अधिकारही आहे. पण त्यानंतर धमक्या देणारे पवारांच्या पक्षाच्या युवक संघटनेचे पदाधिकारी आहेत. त्यांच्या संघटनेचा तसा अजेंडा असू शकतो. तर त्यात बदल करण्याचा किंवा बदल मागण्याचा मला कुठलाही अधिकार नाही. उलट मी त्यांच्याशी त्यातही सहकार्य करायला तयार आहे. शरद पवार यांच्या पक्षाच्या पदाधिकारी व कार्यकर्त्यांनी हातपाय तोडायच्या धमक्या दिलेल्या आहेत. त्यांच्याशी सहकार्य करण्यासाठी कधी, कुठे हजर व्हायचे ते त्यांनी अगत्याने कळवावे. घनशाम पाटील, अक्षय बिक्कड आणि भाऊ तोरसेकर तिथे तितक्याच अगत्याने हजर रहातील. जागा व दिवस वेळ त्यांनी ठरवावी. आमची अट एकच आहे. अशा सहिष्णू गांधीवादी सोहळ्याच्या अध्यक्षस्थानी खुद्द शरद पवार बसलेले असावेत.

आम्ही आमंत्रणाच्या प्रतिक्षेत आहोत. साहेब!