तो शिवसैनिक कुठे हरवलाय?

अडचणी कोणाला नसतात? पण त्या अडचणीवर मात करणार्‍याला माणूस म्हणतात. त्यात आपल्या अडचणींवर मात करून पुढे इतरांच्या मदतीला धाव घेणार्‍याला कार्यकर्ता म्हणतात. तो कुठल्या सरकारी सेवेत नसतो किंवा त्याला इतरांना मदत करण्यासाठी कुठेही वेतन वगैरे मिळत नसते. पण शेजारीपाजारी वा परिसरातल्या लोकांच्या सदिच्छा मिळण्यावर तो समाधानी असतो. कुठलीही संघटना वा राजकीय पक्ष व संस्था अशाच कार्यकर्त्याच्या बळावर पायावर उभी रहात असते. जेव्हा अशा कार्यकर्त्यांचा दुष्काळ पडतो, तेव्हा समाजावर खरेखुरे संकट येत असते. लॉकडाऊनच्या कालखंडात त्याचा मोठ्या प्रमाणात प्रत्यय आलेला आहे. कोरोना हे नवे संकट नाही. अशी कमीअधिक लहानमोठी अनेक संकटे भारतीय समाजाने सहज पेललेली आहेत. पण त्याला कधी सरकारच्या दारी लाचार होऊन उभे रहाण्याची वेळ आली नाही. कारण भारतात कार्यकर्ता नेहमी भक्कमपणे जनतेच्या मदतीला उभा राहिलेला आहे. त्याच कार्यकर्त्यांच्या बांधिलकी वा हिंमतीतून अनेक संस्था व राजकीय पक्षही उभे राहिलेले आहेत. पण असे अनेक पक्ष नावारूपाला आल्यावर आज आपले पायच विसरून गेलेत असे वाटू लागले आहे. दिल्लीत अलिकडल्या काळात उदयास आलेला आम आदमी पक्ष असाच लोकपाल आंदोलन वा तत्पुर्वीच्या काही कामातून आकाराला आला आणि पन्नास वर्षापुर्वी मुंबईत शिवसेना त्यातूनच नावारुपाला आली. अगदी शतकापुर्वी कॉग्रेसही कार्यकर्त्यांचे मोहोळ होते आणि पुढल्या काळात कम्युनिस्ट, समाजवादी वा अन्य पक्षांचाही उदय कार्यकर्त्यांच्या बांधिलकीतून झाला आहे. पण असे सर्व कार्यकर्ते वा त्यांचे कार्य फ़क्त सरकार विरोधातले नव्हते तर शासकीय यंत्रणा जिथे कमी पडते तिथे धाव घेऊन लोकांना संकटात हात देण्यासाठीच त्यांची जनतेला ओळख होती. आज तो शिवसैनिक कुठे गायब झालाय असा म्हणूनच अनेकांना प्रश्न पडलेला असेल. सत्तरीच्या पुढे गेलेले अनेक मुंबईकर तो शिवसैनिक नक्कीच शोधत असतील. तो बाळासाहेबांनी घडवलेला शिवसैनिक असता तर मुंबईत परप्रांतिय मजूर वा सामान्य गरीब रहिवाशांना इतके लाचार अगतिक व्हावे लागले असते का?

गेल्या दोनतीन आठवड्यात मुंबईत अडकलेल्या लाखो परप्रांतीय मजूरांची समस्या प्रकर्षाने समोर आली. त्यांना इतका दिर्घकाळ मुंबईत रोखून धरणे प्रशासनाला शक्य नव्हते आणि लॉकडाऊन यशस्वी करताना त्यांना योग्य रितीने हाताळणेही आवश्यक होते. बंदोबस्ताचा बोजा डोक्यावर असताना पोलिस वा शासकीय यंत्रणा तोकडी पडणार, हे कोणी वेगळे सांगायची गरज नाही. ती उणिव किंवा त्रुटी नसून अपवादात्मक परिस्थिती आहे. त्यामुळे तिथेच कार्यकर्ता महत्वाचा असतो. मुंबईत बॉम्बस्फ़ोट झाले वा कसाब टोळीचा हल्ला झाला, तेव्हा रक्तदानाच्या मोहिमेपासून रुगणवाहिकेच्या सेवेपर्यंत आघाडीवर शासकीय यंत्रणेपेक्षाही शिवसेना होती. हे मुंबईकराने पाहिले आहे व अनुभवलेही आहे. रेशनकार्ड असो वा कुठल्याही अशा लहानमोठ्या शासकीय योजनांचे खरेखुरे लाभ सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवण्यातला पुढाकार असो, तो शिवसेनेच्या गल्लीबोळातल्या शाखांनी नेहमी घेतलेला होता. किंबहूना शिवसेना ही पहिली राजकीय सामाजिक संघटना असेल, जिच्यामुळे गल्लीबोळातल्या शाखा वा मदतकार्य करणारी कार्यालये सुरू झाली. आरंभापासूनच शिवसेना ही भागाभागातील शाखांच्या गजबजण्यातून लोकांपर्यंत पोहोचली. एकवेळ नजिक कुठे पोलिस चौकी वा प्रशासनाचे कार्यालय नसले तरी चालेल, पण सेनेशी शाखा, उपशाखा असायलाच हवी, ही मुंबईकराची धारणाच होऊन गेलेली होती. कारण केव्हाही अडल्यानडल्या
कामासाठी सामान्य नागरिक त्या शाखेत धाव घेऊ शकत होता. आधार कार्डसाठी अर्ज भरणे असो किंवा वीजेची जोडणी वा शाळा कॉलेजच्या प्रवेशाच्या वेळी हवी असलेली प्रमाणीत कागदपत्रे असोत, शिवसेनेच्या शाखेत लोक धावायचे. त्याच मुंबई वा सर्व उपनगरात कालपरवा साधे प्रवासासाठी आवश्यक असलेले कागदपत्र, परवाने वा वैद्यकीय प्रमाणपत्रे मिळवण्यासाठी उडालेली बेशिस्त बेवारस झुंबड बघून वाटले; शिवसेना कुठे आहे? तो जुना अशा प्रसंगी धावून येणारा शिवसैनिक कुठे आहे?

खरे तर हा प्रश्न एकट्या शिवसेनेलाही विचारण्याचे कारण नाही. कारण हळूहळू बहुतेक राजकीय पक्षांनी आपल्या कामात व कार्यशैलीत शिवसेनेचे अनुकरण केलेले होते. रुग्णवाहिका शिवसेनेने सार्वजनिक क्षेत्रात आणल्या. वॉर्ड वा गल्लीबोळात पक्षाची कार्यालये, आमदार नगरसेवकांची संपर्क कार्यालये, ही शिवसेनेची कार्यशैली इतर पक्षांनी अनुसरली. अशी कार्यालये म्हणजे कुठल्याही उद्यमी वा कार्यतत्पर लोकप्रतिनिधीचे प्रतिक बनुन गेले. त्याचे श्रेय शिवसेनेला असले तरी अलिकडे सर्वच पक्षांनी त्यांचे अनुकरण केलेले होते. पण हळुहळू असे बहुतेक नेते आणि लोकप्रतिनिधीच निवडणूकांच्या मतांमध्ये अडकून गेले. मतदाराला फ़ुकटातल्या वह्या पुस्तके गणवेश वाटणे किंवा यात्रा सहली करण्यात गुंतले. आपण संकट प्रसंगी धावून जाण्यासाठी आहोत, अडचणीच्या प्रसंगी मदतीला जाणे, हे आपले कर्तव्य असल्याचा त्या सर्वांनाच विसर पडला. मग निवडणूक जिंकण्यासाठी ग्राहक सेवेप्रमाणे आमिषे दाखवून नामानिराळे होण्याकडे कल गेला. त्याचे दुष्परिणाम आज मुंबईला भोगावे लागत आहेत. सगळ्याच पक्ष व त्यांच्या कार्यकर्त्यांना आज सरकार वा प्रशासनाकडे काहीतरी मागण्यात धन्यता वाटू लागली आहे. पण आपणही तुटपुंज्या साधनांसह उणिवा त्रुटी भरून काढण्यासाठी असतो व आपली तितकी क्षमता आहे, त्याचेच विस्मरण झालेले आहे. शिवसेनेच्या स्थापनेनंतर १९६८ सालात पहिल्यांदा निवडून आलेला परळचा विजय गावकर नावाचा कोवळा पंचविशीतला तरूण नगरसेवक वर्षभरात कोयना भूकंप झाल्यावर आपल्या घरात गप्प बसला नव्हता. त्याने आपल्या सहकार्‍यांना जमवून विभागात मदतफ़ेरी काढली व मिळेत तितके साहित्य घेऊन ट्रकभर माल गरजूंना वाटण्यासाठी सातार्‍याला धाव घेतली होती. कोसळलेल्या इमारतीच्या ढिगार्‍यातून काढलेल्या जखमींना इस्पितळात न्यायला रुग्णवाहिका मिळाली नाही, म्हणून गजानन वर्तक या शाखाप्रमुखाने पुढल्या सहा महिन्यात वर्गणी जमवून शिवसेनेची पहिली रुग्णवाहिका रस्त्यावर आणली होती. शतकाचा महानायक अमिताभ बच्चनही त्या रुग्णवाहिका सेवेचा कायम ॠणी राहिलेला आहे



कोणाला आठवते का ती शिवसेना? तो गावकर किंवा गजाभाऊ वर्तक यांना बाळासाहेबांनी आदेश द्यावा लागला नव्हता किंवा कार्यक्रम म्हणून असे काही सुचवले नव्हते. अडचणीतल्या नागरिक रहिवाश्यांच्या मदतीला धावून जाणे, हा मंत्र होता आणि संकट आले की म्हणूनच लोकांना शिवसेना आठवायची. त्याच पुण्याईवर शिवसेना ही जादू उदयास आली. अनेक शाखांमध्ये रक्तदानाची शिबीरे़च होत नव्हती, तर कायमस्वरूपी रक्तदान करणार्‍या लोकांच्या रक्तगटाच्या याद्याही सज्ज असायच्या. अशी शिवसेना वा तिचे अनुकरण केलेले अनेक पक्ष कार्यकर्ते आज कोरोनाला शरण गेलेत काय? नसतील तर मुंबई वा अन्यत्र अडकलेल्या परप्रांतिय नागरिकांच्या घरवापसीचा विषय इतका अराजकाचा वा गोंधळाचा कशाला झाला? आज शिवसेना सत्तेत आहे आणि शिवसेनेचाच मुख्यमंत्रीही आहे. पण लोकांना हवीहवीशी वाटणारी ती शिवसेना किंवा तो शिवसैनिक कुठे आहे; असा म्हणूनच प्रश्न पडतो. अर्थात ज्यांनी ती विजय गावकर वा गजानन वर्तकची शिवसेना बघितलेलीच नाही, अशा विशीतिशीतल्या शिवसैनिकांना वा सोशल मीडियातल्या बोलघेवड्यांना, ह्या प्रश्नाचा आशयही कळणार नाही, शिवसैनिकच कशाला? कुठल्याही पक्षाच्या अशा तावातावाने भांडणार्‍या, प्रत्युत्तर देण्यास उतावळ्या असलेल्या समर्थक व्यक्तीला यातली आपुलकीही समजू शकणार नाही. कारण हे तोंडाळ लोक कुठल्याही पक्षाचे कल्याण करीत नसतात वा प्रचारही करीत नसतात. त्यांना भांडण्यात रस असतो आणि समोरच्याला अपमानित करण्यात धन्यता वाटत असते. पण आपणच आपल्या पक्षाचे संघटनेचे जनमानसातील स्थान संपवित असतो, याचेही भान उरलेले नाही. संघटनेची महत्ता किंवा उपयुक्तता अशाचवेळी नजरेत भरणारी असते. आपुलकीचे नाते जोडून पक्षाचा जनमानसातील पाया भक्कम करण्याची हीच संधी असते आणि त्याचा सर्वच पक्षांना विसर पडला आहे. हे खरे तर कोरोनापेक्षाही मोठे संकट आहे. असो, आम्ही किंवा आमची पिढी भाग्यवान होती, ज्यांना असा कार्यकर्ता व शिवसैनिक अनुभवायला मिळाला.