सत्तेसाठी पवार क्लासेस

आज मुख्यमंत्री उद्धव ठाकरे यांची टवाळी व टिंगल करताना भाजपाच्या समर्थकांना मजा येत असेल. पण आघाडी वा तडजोडीच्या राजकारणात अशा अगतिकतेला पर्याय नसतो. तीन पक्षांचे सरकार बनवताना याप्रकारे कसरती प्रत्येकाला कराव्याच लागत असतात. तसे नसते, तर आजवर अनेक आघाडी सरकारे चांगली चालली असती व यशस्वी कारभारही करू शकली असती. फ़ार कशाला आधीचे तब्बल पाच वर्षे चाललेले फ़डणवीसांचे सरकारही अशाच कसरती करीत होते ना? २०१४ सालाच्या अखेरीस शिवसेनेचा त्यांच्या सरकारमध्ये समावेश झाला, ती सुद्धा एक तडजोडच होती. वास्तविक निकाल लागल्यानंतर भाजपाने बहूमत हुकले असताना सेनेला सोबत घेऊन सरकार बनवावे, हीच लोकांची अपेक्षा होती. पण तेव्हा त्यांना बाहेरून पाठींबा जाहिर करून पवारांनी त्यात बिब्बा घातलेला होता. त्यामुळे फ़ुशारलेल्या भाजपाच्या प्रवक्त्यांनी आम्हाला कोणाच्या मिनतवार्‍या करायची गरज नाही; असे म्हटलेले होते आणि नंतर अल्पमत असतानाही राज्यपालांचे आमंत्रण स्विकारून सरकार बनवलेलेच होते. त्याचे बहूमत सिद्ध करण्याची वेळ आली, तेव्हा आवाजी मतदानाचा बार उडवून सरकार रेटले होते. परंतु त्या बहूमताला प्रकाश आंबेडकरांनी हायकोर्टात आव्हान दिल्यावर पवारांची खेळी उघडी पडली आणि फ़डणवीसांना बहूमतचा आकडा कागदोपत्री सिद्ध करण्यासाठी सेनेला सोबत घ्यावेच लागले. खरे तर तेव्हाच भाजपाची संपुर्ण तारांबळ करण्याची उत्तम संधी उद्धवरावांपाशी होती. पण त्यांचे शिलेदार मंत्री व्हायला उतावळे असल्याने त्यांना ती संधी साधता आलेली नव्हती. फ़डणवीसांचे तेव्हाचे दु:ख आता उद्धव ठाकरेंना कळत असेल.

मुद्दा इतकाच आहे, की तेव्हा दुखावली गेलेली शिवसेना सत्तेत सहभागी झाली; तरी प्रत्येक बाबतीत भाजपाला डंख मारण्यात पुढेच होती आणि विरोधात बसलेल्या दोन्ही कॉग्रेसपेक्षा शिवसेनाच विरोधक म्हणून रोजच्या रोज भाजपा सरकारवर तोफ़ा डागत होती. किंबहूना तेव्हापासून भाजपाला तोंडघशी पाडण्याचे मनसुबे रचूनच सेना आपले डाव खेळत असावी. अन्यथा महायुती करून निकालापर्यंत शांत बसण्याची गरज नव्हती. आताही सेनेने मुख्यमंत्रीपद मिळवले आहे. पण त्याचा आनंद असण्यापेक्षा भाजपाला खिजवण्याचा सुख अधिक आहे. सरकार बघितले, तरी त्यात सेनेला नगण्य कमाई व इतरांचा बोजा अधिक उचलावा लागणार, हे सहज दिसू शकते. पण त्याने काय फ़रक पडतो? सुडाला पेटलेला माणूस आपला फ़ायदा तोटा कधीच बघत नसतो. त्याला समोरच्याचे नाक कापण्यात रस असतो आणि ते नाक कापताना आपल्याला झालेल्या जखमाही आनंदित करीत असतात. शिवसेनेची अवस्था आज त्यापेक्षा वेगळी नाही. अर्धी सत्ता मिळवण्यासाठी सुरू झालेला संघर्ष, अर्ध्याहून कमीच सत्तापदे मिळवूनही आनंदित असल्याचे चेहर्‍यावर दाखवित रहाणे, कमी वेदनादायी नसते. पण शिवसेना आपले दु:ख आज बोलू तरी शकते आहे काय? ज्यांनी त्या मुख्यमंत्री पदासाठीच आटापिटा केला, असे शिवसेनेचे बहुतांश नेते म्होरके सुतकात उगाच गेलेले आहेत काय? त्यांना दु:ख व्यक्त करता येत नाही की आपले दुखणे सांगताही येत नाही. कारण आपल्या वेदनांपेक्षाही त्यामुळे भाजपावाल्यांना खुशी मिळण्याचे दु:ख मोठे असते ना? सुडाच्या डावपेचात अशा स्थितीला पर्याय नसतो.

पाच वर्षापुर्वी आपले सरकार स्थापन झाले वा आपला मुख्यमंत्री महाराष्ट्रात विराजमान झाला, त्यापेक्षाही भाजपाचे लोक शिवसेनेचे नाक कापल्याच्या आनंदातच नव्हते का? आज कुठेच स्थान नसल्याने हळहळलेले एकनाथ खडसे तेव्हा कसे छाती फ़ुगवून युती मोडण्याचा पराक्रम आपणच केला म्हणून अभिमानाने सांगत होते? त्यावेळी त्यांना पाच वर्षानंतर काय वाढून ठेवलेले आहे, त्याचा थांगपत्ता होता काय? नसेल तर आज शिवसेनेच्या अनेकांना आजच्या आनंदाला फ़ुटलेल्या उकळ्यांचे चटके इतक्यात कसे कळावेत? माझ्या पाच वर्षे जुन्या लेखांमध्ये त्याची पुर्वसुचना मी सातत्याने दिलेली होती. पण तेव्हा मला शिवसैनिक ठरवण्यात भाजपाचे अनेक समर्थक समाधानी होते. उलट गेल्या काही महिन्यात शिवसेनेला येऊ घातलेल्या धोक्याची सुचना देतोय, तर त्यांना मी मोदीभक्त आहे, असेही साक्षात्कार होत आहेत. ही प्रत्येक राजकीय पक्षनिष्ठाची शोकांतिका असते. त्याला आपल्या पक्षाचे कल्याण वा भवितव्य यापेक्षा दुसर्‍या कुणा पक्षाच्या विनाशाचे वेध लागले; मग स्वहिताचे भान रहात नाही. म्हणून मग त्याला आपल्या लाभापेक्षा अन्य कुणाचे नुकसान सुखावू लागते आणि तिथून त्यांची राजकीय घसरण सुरू होत असते. अगदी तसेच आज शिवसेनेला आपले नुकसान कळणार नाही. महिनाभर आधी शिवसेनेच्या बड्या नेत्यांना तरी आपलीच गठडी वळली जाणार असल्याचे कुठे पटत होते? शिवसेनेचाच मुख्यमंत्री म्हणून रात्र रात्र जागून काढलेल्या अनेक नेत्यांना आता आपण सत्तेबाहेर फ़ेकले गेल्यावर सुतक लागले आहे, ते उगाच नाही. जे लोक आपण पटावरची प्यादी मोहरे असल्याचे विसरून जातात, त्यांची वेगळी स्थिती होत नसते.

शिवसेनेचा मुख्यमंत्री म्हणजे सत्ता आपलीच, अशी एक समजूत होती आणि सर्व सत्ता आपल्याच हाती आल्यानंतर हवे ते पद व हवी तितकी सत्ता; असेच वाटणे स्वाभाविक आहे. पण ४३ मंत्रीपदे भरली गेल्यावरही सेनेच्या वाट्याला किती पदे आलेली आहेत? अमित शहांशी झालेल्या बोलण्यात ‘अर्धी सत्ता’ असे शब्द होते आणि त्याचे पालन झाले नाही, म्हणून निकालानंतर सेनेने महायुती मोडली ना? मग आता सेनेच्या वाट्याला काय आले आहे? मुख्यमंत्री म्हणून आपला खातेवाटपाचा विशेषाधिकारही वापरू शकणार नाही, असे सर्वोच्च पद ना? शपथविधी झाल्यावर महिना उलटून गेला, तरी सरकारचा विस्तार करायचाही निर्णय उद्धव ठाकरेंना घेता आला नाही. आणि विस्तार झाला, तेव्हा पदरात काय पडलेले आहे? राष्ट्रवादीचे १६ तर कॉग्रेसचे १२ मंत्री आहेत. शिवसेनेच्या वाट्याला आलीत अवघी १४ मंत्रीपदे. अधिक मुख्यमंत्रीपद. त्यापैकी तीन अपक्षांना गेलीत. म्हणजे उरली फ़क्त ११ मंत्रीपदे. अर्धी सत्ता म्हणून युती मोडल्याची ही किंमत आहे. सेनेपेक्षाही दोन मंत्रीपदे राष्ट्रवादीला अधिक मिळाली आहेत. पण त्याची पर्वा कोणाला आहे? सत्ता दुय्यम आणि भाजपाला दुखावण्याला प्राधान्य आहे ना? पण ते उद्दीष्ट साध्य करताना शिवसेनेच्या दिग्गजांना सत्तेबाहेर बसावे लागलेले आहे. अर्थातच इतक्या मोठ्या लढाईत कोणाला तरी त्याग हा करावाच लागत असतो. त्यामुळे सेनेचा मुख्यमंत्री विराजमान करण्यासाठी दिग्गजांनी आपली सत्तापदे गमावली, तर त्याकडे त्याग म्हणून बघता आले पाहिजे. पण त्याग तितकाच नाही वा नेत्यांपुरता मर्यादित नाही. शिवसेनेलाही आपल्या आजवरच्या भूमिकेला मुरड घालण्याचाही त्याग करावा लागला आहे.

ह्या गोष्टी राजकारणात अपरिहार्य असतात. प्रत्येकाला तशी शेपूट घालावी लागत असते. सोनिया परदेशी म्हणून कॉग्रेस सोडून वेगळी चुल मांडणार्‍या पवारांनी सत्तेसाठी त्याच सोनियांसमोर वीस वर्षापुर्वी गुडघे टेकलेले नव्हते का? वाजपेयींच्या काळात सत्ता संपादनासाठी भाजपानेही मंदिर, ३७० असे विषय गुंडाळून ठेवलेले नव्हते का? फ़डणवीसांनी बहुमताचे गणित सिद्ध करण्यासाठी पाच वर्षे शिवसेनेच्या बोचर्‍या शब्दांचा भडीमार सहन केलेला नव्हता का? मग त्यातून उद्धव ठाकरेंची तरी सुटका कशी असेल? त्यांच्यावरही अशा टिका व प्रश्नांचा भडीमार होणारच आहे. पण अशा तत्वांना तिलांजली देणारा पहिलाच पक्ष वा नेता म्हणून त्यांच्याकडे बोट दाखवायचे काही कारण नाही. तत्व विचार जनतेला भुलवण्यासाठी असतात आणि सत्ता हा निव्वळ व्यवहार असतो. पवार नेमके त्यातले जाणकार आहेत. म्हणून तर चारपाच दशके सत्तेत टिकून राहिलेले आहेत. त्यांनी कितीदा तत्वांचा बळी घेतला त्याचा हिशोब नाही. मग त्यांच्याकडून राजकारणाचे धडे गिरवायला बसलेल्या उद्धवरावांना सवलत कशी मिळू शकेल? आता तर शिवसेनेने राजकारण शिकायला सुरूवात केली आहे. सगळी महाविकास आघाडी जुळवून आणल्यानंतर सेनेच्या चाणक्यांना पहिला धडा समजू शकला. उद्धवरावांना तर अजून खुप शिकायचे आहे. आपल्या जुन्या निष्ठावंताना डावलून अनौरसांना आपल्या हिश्श्यातील मंत्रीपदे देणे; ही फ़क्त सुरूवात आहे. विरोधी पक्षात बसायला जनतेने सांगितले असे सतत सांगून सत्तेतली सर्वाधिक पदे मिळवण्याचा धडा नंतरचा आहे. अजून पवार सरांनी पुस्तक उघडले आहे कुठे?

सवाल आज सरकार बनवण्यापुरता नसतो राव! भविष्याचा वेध घेऊन पक्ष टिकवणे व चालवणे, खरी कसोटी असते. अशा रितीने सरकार स्थापन करणे वा सत्ता बळकावणे, पवारांनी मागल्या अर्धशतकात अनेकदा केले आहे. किमान आमदारात सरकार बनवण्याची किमयाही चारदा केली आहे. पण राज्यातला प्रादेशिक पक्षही बहूमताने जिंकून आणण्याची कुवत पवारांना एकदाही साध्य करून दाखवता आलेली नाही. स्वबळावर राज्य जिंकण्याचा दोनदा केलेला प्रयोग त्यांना पन्नासच्या पार घेऊन गेला, तरी साठीच्या पार घेऊन जाऊ शकलेला नाही. उद्धवराव यानंतर या नव्या प्रयोगानंतर शिवसेनेला स्वबळावर लढावे लागणार आहे. त्यात पवार कुठलीही साथ देंणार नाहीत. धाकट्या राज ठाकरेंना लोकसभेपासून विधानसभेपर्यंत त्याचा पुरेसा अनुभव आलेला आहे. त्यामुळेच आज सरकार स्थापन झाले असले तरी पुढे कधी होतील तेव्हाच्या विधानसभेत २८८ जागा स्वबळावर लढवण्याला महत्व आहे. तेव्हा हे सत्तेतले भागिदार सेनेला मतदानपुर्व आघाडीत सहभागी करून घेणार काय? याच प्रश्नाचे उत्तर भविष्यासाठी महत्वाचे आहे. आज भाजपाला डिवचण्याचा आनंद जरूर मनसोक्त लूटता येईल. पण येणार्‍या विधानसभा निवडणुकीसाठी भाजपाला सर्व २८८ जागा तुम्हीच मोकळ्या करून दिल्यात, याचा विसर पडून चालणार नाही. अशाच आघाडीत १९९९ सालामध्ये उत्साहात सामील झालेले जनता दल, शेकाप, कम्युनिस्ट वा अन्य लहानसहान पक्ष आजे कुठे आहेत? जरा शोध घ्यायला हरकत नसावी. त्यांनाही किमान आमदारांचे सरकार स्थापन कसे करावे, त्याचे धडे पवारांनीच शिकवले होते. काय झाले त्यांचे?

 सत्ता पाच किंवा कमी वर्षांपुरती असते आणि पक्ष संघटना वा त्यातल्या निष्ठावान कार्यकर्त्यांची फ़ौज दिर्घकालीन सत्य असते. ज्यांना याचे भान राखता येते, तेच तीस वर्षात २ खासदारांपासून २८२ खासदारांपर्यंत पोहोचून सत्ता हस्तगत करतात. उलट ज्यांना सत्तेची घाई झालेली असते, ते वाटेल त्या तडजोडी करून सत्ता लगेच मिळवतात. पण नंतर कधीतरी सत्ता गमावल्यावर पुन्हा सावरण्यासाठी पक्ष वा निष्ठावान कार्यकर्त्यांचा दुष्काळ पडलेला असतो. आज सत्तेपासून वंचित रहाण्याचे दु:ख भाजपावाल्यांना होणे स्वाभाविक आहे. गेल्या पाच वर्षात त्यांनी सत्ता अनुभवली आहे. पण ती सत्ता मिळवण्यासाठी त्यांच्या आधी दोनतीन पिढ्यांनी कुठलीही अपेक्षा बाळगली नाही व पक्षाची उभारणी करण्यात हयात खर्ची घातली. त्याचे भान भाजपाच्या आजच्या तरूण पिढीला राखता आले, तर गमावलेल्या तात्कालीन सत्तेच्या वेदना सुसह्य होतील. शिवसेनेनेही आरंभीच्या पाव शतकात लागोपाठ निवडणुका लढवूनही दोनतीन आमदार निवडून यायचे नाहीत, त्यावेळच्या शिवसैनिकांनी उपसलेले कष्ट लक्षात घ्यायला हवेत. पण सत्तेच्या मस्तीत अशा मोलाच्या गोष्टींची कोणाला कदर असते? त्यांना वाजपेयी, बाळासाहेब आठवत नाहीत, तर किमान श्रमात सत्ता झटपट मिळवणारे शरद पवार भुरळ घालतात. पण त्याच राजकारणात पवारांनी माती करून टाकलेली प्रतिभा व प्रतिमा बघता येत नाही. त्यातच शेकाप, जनता दल यासारखे वैचारिक भूमिकांचे पक्ष जमिनदोस्त वा नामशेष होऊन गेले. बघुया, पवारांकडून धडे गिरवणारे उद्धवराव कोणता नवा इतिहास घडवतात.