तमसो मा ज्योतिर्गमय

लॉकडाऊनला नऊ दिवस पुर्ण झाले असताना आणि त्यातून कोट्यवधी लोक जात असताना पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी देशाच्या जनतेला एका व्हिडीओच्या माध्यमातून एक नवे आवाहन केले. येत्या रविवारी या कर्फ़्युला बारा दिवस पुर्ण होताना पुन्हा एकदा नव्याने हुरूप यावा, म्हणून नऊ मिनीटे काही करायला सांगितले आहे. रात्री नऊ वाजल्यानंतर घरातले दिवे मालवावे आणि मेणबत्ती, कंदिल वा कुठलाही दिवा लावावा. बॅटरीचा झोत टाकावा असे आवाहन आहे. त्यातून काय होणार? अशा प्रश्नाने अनेक शंकासुरांना भेडसावून टाकलेले आहे. त्यांच्या लेखी हा कोरोनावरचा उपाय नाही आणि त्यापेक्षा आज गरीब संकटात आहेत, त्यांच्यासाठी काही करणे आवश्यक आहे. त्याकडे पंतप्रधानाने दुर्लक्ष केल्याचा मुख्य आक्षेप आहे. अर्थात मोदींनी अशा विविध गरजा अडचणी यावर मात करण्यासाठी केंद्र सरकार व राज्य सरकारे कामाला लावलेली आहेत. त्यामुळे आपल्या संदेशातून त्याचे विवरण देण्याची त्यांना काहीही गरज नाही. कारण जनतेला विविध लाभ आधीच मिळू लागले असून, विविध यंत्रणा त्यासाठी आपल्या विभागात कार्यरत झाल्या आहेत. मग त्याचा डंका पिटण्याचे काय गरज आहे? पण पुरोगामी शहाण्यांना मात्र फ़क्त अशाच गोष्टींचे पंतप्रधानाने राजकीय भाषण वा विविध लाभांच्या घोषणा करावे असे वाटते. त्यांचा अपेक्षाभंग मोदींनी केला तर नवल नाही.

या संदेशातून मोदींना थकलेल्या कंटाळलेल्या जनतेला हुरूप आणायचा होता किंवा आहे. सहाजिकच पुरोगामी शहाण्यांना काय वाटते त्याला मोदींच्या लेखी महत्व नाही. बाकी मोदींना पंतप्रधान असूनही काहीही आवडनिवड असू शकत नाही, ह्याविषयी असे लोक ठाम असतात. त्यामुळे त्यांच्या इच्छा मोदींनी पुर्ण केल्या नाहीत, मग त्यांना जनतेचा अपेक्षाभंग झाला असे वाटणे स्वाभाविक आहे. म्हणून सामान्य जनता निराश होते असे अजिबात नाही. कारण हे शहाणे सामान्य जनता व तिच्या भावनेपासून मैलोगणती दुर असतात. सहाजिकच आपला अपेक्षाभंग म्हणजे़च जनतेचा अपेक्षाभंग अशी त्यांची कायमची समजूत होऊन बसलेली आहे. परिणामी मोदींनी रविवारी मेणबत्ती वा दिवे लावण्याचे आवाहन केले; तर असे लोक निराश होऊन बरळण्याला पर्याय नव्हता. अर्थात हा खुळेपणा नवा आहे असे मानायचे कारण नाही. त्यालाही एक मोठी परंपरा असून त्याचा गोषवारा प्रसिद्ध साहित्यिक नाटककार जयवंत दळवी यांनी दिवाळी अंकातल्या एका लेखातून मांडलेला होता. हा लेख किंवा त्यातला एक किस्सा अगत्याने सांगणे आवश्यक आहे. तो लेख १९८६-८७ साली केव्हा तरी प्रकाशित झाला होता. तो वाचला किंवा ऐकला तर आजच्या पुरोगामी शहाण्यांना अशा दिवे लावण्यात मुर्खपणा कशाला दिसतोय, त्याचा यथास्थित खुलासा होऊ शकेल. कारण तो किस्सा दळवी यांनी तरूण वयात राष्ट्र सेवा दलाची साथ का सोडली त्या संबधातला आहे.

मागल्या चारपाच वर्षापासून नरेंद्र मोदी महात्मा गांधींच्या स्वच्छता विचारांचा प्रचार प्रसार करीत आहेत. गांधीवादी म्हणून मिरवणार्‍यांनी त्या विचाराचा कधीही पाठपुरावा अलिकडल्या काळात केला नाही. कारण त्यांचा महात्मा केवळ नथुरामपुरता मर्यादित आहे. पण स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतरच्या काळात काही वर्षे तात्कालीन गांधी समर्थक आग्रहाने स्वच्छतेची मोहिम किंवा विचार पुढे रेटण्याचा प्रयत्न करीत होते. त्याचाच अनुभव दळवींना किळसवाणा वाटला होता. त्यात दळवी म्हणतात, आम्ही तरूण मुले दर रविवारी सेनापती बापटांच्या नेतृत्वाखाली गरीबांच्या वस्ती व चाळींमध्ये जाऊन साफ़सफ़ाईची मोहिम चालवायचो. तिथे माजलेला कचरा घाण साफ़ करायचो. अगदी कोणी कुठे विष्ठा वा शौच केलेले असले तरी साफ़ करायचो. सेनापती तर कुठेही विष्ठेचा मोठा गोळा दिसला मग धावतच जायचे आणि उचलायचे. त्यांचे ते कृत्य बघून किळस यायची. पण आदर्श असल्याने त्याबद्दल बोलायची हिंमत नव्हती. एका रविवारी सेवा दलाचा अन्य कार्यक्रम असल्याने आम्ही त्या ठरलेल्या वस्तीत जाऊ शकलेलो नव्हतो. पण पुढल्या रविवारी आम्ही तिथे पोहोचलो. तर तिथल्या रहिवाश्यांनी आम्हाला फ़ैलावर घेतले. मागल्या रविवारी कशाला आला नाहीत, म्हणून जाबही विचारला. आम्ही थक्क झालो. तर त्या रहिवाश्यांनी आम्हाला दम भरला. तुमची मुन्शिपाल्टीत जाऊन तक्रार करावी लागेल, अशी ताकीदही दिली. हा सगळा प्रकारच किळसवाणा झाला म्हणून दळवी त्यापासून दुर झाले.

आपला हा अनुभव त्यांनी सांगताना एक नव्हे असे खुळेपणाचे अर्धाडझन तरी किस्से सांगितले होते. त्यांना हा सगळा प्रकार नुसता खुळेपणाचा वाटला नाही तर किळसवाणा वाटलेला होता. त्याला विरोध करता येत नसेल तर त्यापासून दुर होण्यात त्यांना शहाणपणा वाटला. मुद्दा इतकाच, की सफ़ाईला येणारे कर्मचारी व सेवाभावी वृत्तीने सफ़ाईची आयुष्यातील महत्ता तुम्हाला शिकवायला येणारे सेवाव्रती; यातला फ़रकही तिथल्या रहिवाश्यांना असे प्रयोग शिकवू शकलेले नव्हते. पण त्यातला उदात्तपणा आजही कौतुकाने सांगणार्‍यांना रविवारी पंतप्रधान जी सोपी कृती सांगतात, ती हास्यास्पद वाटते आहे. आपली कृती फ़डतूस वा निरर्थक असली तरी चालेल, निरुपयोगी असायलाही हरकत नाही. ती आपल्या पूज्य व्यक्तीकडून आलेली असायला हवी, अशी या दिडशहाण्यांची अपेक्षा असते. उलट व्यवहारी शहाणपणाचेच धडे गिरवलेल्या मोदींना त्यांच्या अपेक्षा पुर्ण करणे केवळ अशक्य आहे. त्या अनुभवातून जयवंत दळवी काय शिकले? ज्या लोकांना आपल्या सेवेसाठी आलेल्या लोकांचे आभार मानण्याचीही लायकी नाही वा अक्कल नाही, त्यांना तसेच सडू द्यावे. आपल्या उदात्त कृतीची पावती मिळत नसेल तर त्याकडे पाठ फ़िरवावी. सेनापती बापट वा तात्कालीन सेवादल म्होरक्यांनी ज्या रहिवाश्यांची सेवा केली, त्यांना उपकार करणार्‍याचे आभार मानावेत इतकेही शहाणपण शिकवले नव्हते आणि नरेंद्र मोदी नेमकी तीच भावना समाजमनात रुजवित आहेत. त्यामुळे असे खुळे लोक दु:खीच होतील ना?

मुठभर लोकांनी मुंबईत गेटवे किंवा दिल्लीच्या इंडिया गेटपाशी मेणबत्त्या लावून मांडलेले प्रदर्शन त्यांना महान वाटते. पण त्याचाच देशव्यापी साक्षात्कार त्यांना हास्यास्पद वाटणे स्वाभाविक आहे. कारण मेणबत्त्या वा तत्सम खुळेपणा त्यांचा विशेष अधिकार असतो ना? त्यांनाच अतिशय प्यारे असलेले दिवंगत डॉ. नरेंद्र दाभोळकरांनीही अशीच अत्यंत हास्यास्पद मोहिम काही वर्षापुर्वी हाती घेतलेली होती. महाराष्ट्र सरकार अंधश्रद्धा निर्मूलन कायदा करीत नाही, म्हणून दाभोळकरांनी लहानमोठ्या शहरात वेगळी निदर्शने योजलेली होती. तिथे चौका चौकात जमून आपल्याच थोबाडीत मारून घ्यावे, असे त्या आंदोलनाचे स्वरूप होते. त्याला असे लोक महान शहाणपणा किंवा क्रांतीकारी चळवळ समजतात. इतक्या बौद्धिक अजीर्ण झालेल्या लोकांना नऊ मिनीटे कोट्यवधी लोकांनी निराशाग्रस्त कालखंडात आशेचा किरण ठरावा, अशा प्रतिकात्मक दिवे लावण्याच्या उपक्रमाची टिंगल टवाळी करण्यातच त्या उपक्रमाची महत्ता लपलेली आहे. कारण आता देशातली कोट्यवधी जनता अशा दिवाळखोर बुद्धीमंतांना घाबरू लागलेली आहे. त्यांच्या बुद्धीवर जमलेली काजळी दुर करण्यासाठीच तर मोदींनी नऊ मिनीटे मेणबत्ती वा कुठलाही दिवा पेटवण्याचे आवाहन केलेले आहे. ते नुसते परस्परांना हिंमत देण्यासाठीचे आवाहन नाही. देशात बुद्धीमान म्हणून मिरवणार्‍या शहाण्यांनी माजवलेला मुर्खपणाचा गडद अंधार दुर करण्यासाठीचा तेवढाच आशेचा किरण असल्याचे मोदींनाही जाणवलेले असावे. त्याचे अनुकरण नंतरच्या आठवड्याभरात जगातल्या अनेक देशात झाले, तर कोणी नवल मानण्याचे कारण नाही. कारण त्याची प्रेरणा सोपी सरळ आहे.