इंदुरीकरांच्या ‘पुराणातली वांगी’

काही वर्षापुर्वी बहुधा टिव्हीवर किंवा इंटरनेटच्या कुठल्या दुव्यामुळे एक हसवणारी क्लिप बघायला गेलेली होती. त्यात एक इवलीशी तीनचार वर्षाची मुलगी आहे आणि ती आपल्या आई किंवा मावशीच्या सोनोग्राफ़ीच्या तपासणीला हजर होती. ती गर्भवती म्हणते, गर्भात आहे तो मुलगा आहे. त्या मुलीला ती महिला ते समजावते. पडद्यावर दिसते आहे, ते बाळ माझ्या पोटात आहे. तर ती चिमुकली थक्क होऊन विचारते, तू बाळाला खाल्लेस? बहुधा लहान मुलांचे बोबडे बोल वा बालीशपणाच्या कुठल्या कार्यक्रमाच्या निमीत्ताने असे व्हिडीओ दाखवले जाण्याची ती अमेरिकन टिव्हीवरची मालिका असावी. नशीब ते चित्रण कुणा घरातल्यानेच केलेले होते आणि त्यात कुठल्याही बाजूने भारतीय माध्यमांचा वा वाहिन्यांचा सहभाग नव्हता. अन्यथा किती हलकल्लोळ माजला असता, त्याची नुसती कल्पना केलेली बरी. कारण असे काही बोलणारी चिमुकली बालिका आहे आणि तिच्या जीवनानुभवानुसार तिची प्रतिक्रीया आलेली आहे, याचे भान कुणाला राहिले असते? आईनेच अर्भकाला गिळले अशा हेडलाईनी झळकल्या असत्या. कुठलेही शब्द कोण, केव्हा आणि कुठल्या परिस्थितीत उच्चारतो, त्यानुसार त्यातला आशय शोधायचा असतो, इतकेही भान आजकाल उरलेले नाही. म्हणून तर इंदुरीकर महाराज किंवा अन्य कुठल्याही बाबतीत भलतेसलते अर्थ शोधून गदारोळ माजवण्याला पत्रकारिता म्हणायची वेळ आलेली आहे. अन्यथा इंदुरीकर महाराजांच्या शब्दांचा गवगवा झाला नसता, किंवा त्याचा आधार घेऊन कुणा अतिशहाण्याने त्यांच्या विरोधात पोलिसात तक्रार देण्यापर्यंत झेप घेतली नसती. आपल्याकडे ‘पुराणातली वांगी’ असा एक शब्दप्रयोग वा उक्ती आहे. त्याचाही बहुधा अशा पत्रकार किंवा शहाण्यांना थांगपत्ता नसावा. तितका असता तरी हा पोरखेळ माध्यमातून झाला नसता. त्यावरून उलटसुलट आरोप प्रत्यारोपाचे नाटक रंगवले गेले नसते.

पुराणातली वांगी म्हणजे तरी काय? तर एक किर्तनकार आपल्या किर्तनातून वांग्याविषयी प्रवचन करतात आणि वांगे हे आहारात असले तरी ते वातुळ असल्याने कमी खावे किंवा टाळावे; असा उपदेश करतात. सहाजिकच ज्या यजमानांकडे किर्तनकारांच्या रात्रीच्या भोजनाची व्यवस्था केलेली असते तिथेच त्यांची गोची होते. किर्तनापुर्वीच भोजनाचा बेत शिजलेला असल्याने त्यात गृहीणीने वांग्याची भजी केलेली असतात. ती खुप चविष्ट असतात, हे वेगळे सांगण्याची गरज नाही. मग पंगत बसते तेव्हा किर्तन ऐकून आलेल्या गृहीणीने पाहुण्या किर्तनकारांच्या ताटातच फ़क्त वांग्याची भजी वाढलेली नसतात. हा पंक्तीप्रपंच कशाला असा सवाल बुवाच करतात. तेव्हा गृहीणी उत्तरते, तुम्हीच तर वांगी वातुळ असल्याने खायचे नाही म्हणून किर्तनात सांगितले. म्हणून तुम्हाला वाढायचे टाळले. त्यावर बुवांचे उत्तर चतुर होते. बुवा म्हणाले, अहो यजमानिणबाई, वातुळ वांगी हे खरे आहे, पण ती पुराणातली वांगी होत. आपण स्वैपाकात वापरतो, ती वातुळ नसतात. त्यामुळे किर्तन विसरा आणि मलाही वांग्याची भजी वाढा. मलाही ती खमंग भजी आवडतात. अशी गोष्ट आहे. पण मास कम्युनिकेशनचा अभ्यासक्रम बहुधा इंग्रजीतुन शिकवला जात असतो, त्यामुळे त्यात पुराणातली वांगी शिकवली जात नसतील, तर आजच्या नव्या पिढीतल्या पत्रकारांना वा त्यांच्या संपादकांना तरी कशी उमजावी? सहाजिकच त्यांनी किर्तनकारालाच गुन्हेगार ठरवण्यासाठी किर्तनकाराचा वांग्याची भजी खात असल्याचा सज्जड पुरावा गोळा केला आणि दुसर्‍या शहाण्यांनी इंदुरीकरांना कोर्टात खेचण्याची तयारी सुरू केली. एकुण बुद्धीजिवी शहाणे किती पोरकट झालेत त्याचा नमूना म्हणून अशा घटनाक्रमाकडे बघता येईल. जे काही इंदुरीकर वा आणखी कोणी असे बोलतात, तेव्हा त्याचा शब्दश: अर्थ घ्यायचा नसतो. किंबहूना त्याचे कुठले तरी परिणाम दिसल्याशिवाय फ़ौजदारी गुन्हा होत नसतो, इतके तरी भान राखायचे की नाही? तथाकथित माओवादी नक्षलवादी व शरद पवार यांच्यात काही फ़रक असतो की नाही?

भीमा कोरेगाव आणि त्यात आरोपी ठरवलेले माओवादी यांच्यात एक साम्य आहे आणि त्याचाच आधार घेऊन आजकाल शरद पवार खुप मोठे युक्तीवाद करीत असतात. त्या तथाकथित कवि साहित्यिक वा बुद्धीमंतांच्या घरी धाडी घातल्यावरजे पुरावे समोर आलेत, त्यावर एल्गार परिषदेच्या गुन्ह्याची नोंद झालेली आहे. त्या साहित्यामध्ये वा पुराव्यामध्ये नक्षली पुस्तके वा अन्य काही लिखाणाचा समावेश आहे. पण पुरावा म्हणून पोलिसांनी तितकेच कागदपत्र समोर आणलेले नाहीत. त्यात अनेक धागेदोरे आहेत. या मंडळींनी एकमेकांना पाठवलेल्या इमेल वा अन्य दस्तावेजांचा त्यात समावेश आहे. त्या दस्तावेजांत नक्षली लिखाणातून प्रेरणा घेऊन हिंसक कारवाया करायचा डाव असल्याचा निष्कर्ष पोलिसांनी काढला आहे. म्हणून तर त्यांच्या अटकेविषयी कोर्टानेही कौल दिला आहे आणि जामिन नाकारण्यापर्यंत प्रकरण गेलेले आहे. पण तसेच लिखाण वा पुस्तके पवारांच्या घरात असल्याचे खुद्द पवारांनी सांगितलेले असतानाही पोलिसांनी पवारांवर आरोप केले नाहीत, की गुन्हा दाखल केला नाही. मग हा भेदभाव आहे काय? मुद्दा नुसत्या पुस्तकांचा नाही, हे पवारांनाही पक्के ठाऊक आहे. त्यानुसार कृती करण्याचा आहे. त्याचे पुरावे आवश्यक असतात. म्हणून पवार सुटतात आणि बाकी संशयितांवर गुन्हे दाखल होतात. त्यापेक्षा पुराणातली वांगी वेगळी नसतात. प्रवचन वा किर्तनात कोणी काय सांगितले? किंवा एखाद्या चित्रपट वा नाटकात कुठल्या जादूटोण्याचा विषय आला, म्हणून गुन्हा सिद्ध होत नसतो. दाखल करणेही मुर्खपणा असतो. खरोखरच त्यानुसार कोणी कृती करायला गेला, तर गुन्हा होण्याची शक्यता निर्माण होत असते आणि पोलिसाना त्याची दखल घ्यावॊ लागत असते. ती शक्यता ज्यांच्या बाबतीत सापडली, त्यांच्यावर गुन्हा दाखल झाला आहे आणि पवारांच्या घरातल्या नक्षली पुस्तकांची पोलिसांनी दखलही घेतलेली नाही.

कारण स्पष्ट आहे, पोलिसांच्या लेखी शरद पवार आणि इंदुरीकर महाराज यांची वक्तव्ये सारखीच आहेत. त्यातून कुठले दुष्परिणाम संभवत नसतील, तर त्यांचा उहापोह करण्यात अजिबात अर्थ नसतो. कारण पोलिसांचा तरी तसाच अनुभव आहे. म्हणून तर भीमा कोरेगाव प्रकरणानंतर पवारांनी कितीही गोंगाट केला, म्हणून पुणे पोलिस त्याची दखल घ्यायला पुढे आले नाहीत. असाच गोंगाट त्यांनी मालेगाव स्फ़ोटाच्या चौकशीच्या वेळी केलेला होता. तिथेही पोलिसांनी चुका केल्याचा आक्षेप घेऊन आपल्या गृहमंत्र्याच्या मार्फ़त पवारांनी चौकशी पथकाचे प्रमुख बदलले. रघुवंशी यांच्या जागी करकरे यांना आणले. मुळात पकडलेले आरोपी निर्दोष ठरवून त्यात कर्नल पुरोहित वा साध्वी प्रज्ञासिंग ठाकूर यांना गोवण्यात आले. आठ वर्षे ते दोघे तुरूंगात खितपत पडले. त्या कालखंडात पवार यांनी एकदा तरी मालेगाव तपासाच्या प्रगती वा निष्कर्षावर भाष्य केले होते काय? साधी विचारपूस केली होती का? अजिबात नाही. म्हणजेच चौकशीची मागणी हा निव्वळ कोणा तरी निरपराधाला गोवून सतावण्याचा डाव झालेला आहे. त्याचा कधी उहापोह माध्यमांनी केला आहे काय? सततच्या निवडणुकीत त्यावरून हिंदू दहशतवादाच्या वल्गना करण्यात आल्या. पण त्यांचीच सत्ता २००८ पासून २०१४ पर्यंत असताना कधी त्या तपासाचा शेवट होऊन खटला भरला जाण्यासाठी आग्रह धरला नाही. कधी मागे वळून बघितले नाही. मग इंदुरीकरांच्या सम विषमची कथा आणि पवारांच्या संशयकल्लोळ नाटकाची कथा कितीशी भिन्न आहे? इंदूरीकरांकडे वैज्ञानिक पुरावे मागत असतात, त्यांनी कधी पवारांकडे मालेगाव किंवा भीमा कोरेगावसाठी पुरावे मागितले होते काय? नसतील पुरावे तर नुसती अंधश्रद्धा पसरवली म्हणून पोलिसात तक्रार दिली आहे काय? दिशाभूल ही सुद्धा अंधश्रद्धाच असते. पण इथे मुद्दा लक्षात घेतला पाहिजे. पवार म्हणतील ते ब्रह्मवाक्य असते आणि इंदुरीकर बोलले मग अंधश्रद्धा ठरवली जात असते. याला विषमता म्हणतात ना?

सम विषम वरून आणखी एक गंमत आठवली. काही वर्षापुर्वी नेमकी अशीच एक थिअरी पुरोगामी शिरोमणी अरविंद केजरीवाल यांनीही सांगितलेली होती. दिल्लीतील प्रदुषण व वाहतुक कोंडीवरचा उपाय म्हणून त्यांनी सम-विषम गाडी क्रमांका् व तारखेचा खेळ केलेला होता. ज्यांच्या गाडीचे नंबर सम असतील त्यांनीच एका दिवशी गाड्या चालवाव्या आणि विषम नंबरच्या गाड्या त्या दिवशी घरीच ठेवाव्या. त्यातून दिल्लीची वाहतुक कोंडी संपुष्टात आणायचा खेळ झाला होता. अजून ते प्रदुषण वा ती कोंडी संपली आहे काय? नसेल तर केजरीवाल सुद्धा इंदुरीकरांच्या इतकेच अंधश्रद्धा लोकांच्या गळी मारत नव्हते का? इंदुरीकर नुसता सल्ला देत आहेत. केजरीवाल मुख्यमंत्री असत्याने त्यांनी सम किंवा विषम हा कायदा करून लोकांवर सक्ती केली होती. त्यातून दिल्लीकर नागरिकांचे खुप हालही झाले होते. मग त्यांच्या विरोधात कोणी तक्रार कशाला करायला गेला नाही? तर केजरीवाल पुरोगामी आहेत. म्हणजेच श्रद्धा वा अंधश्रद्धा कुठल्या बाजूची असते, त्यानुसार गुन्हा ठरत असते. ह्यातले तारतम्य निदान पत्रकार माध्यमांना हवे इतकीच लोकांची अपेक्षा असते. पण तिथे एकूणच आनंद आहे. कुठेही कोणीही कसलाही बेताल आरोप केल्यावर तुटून पडायचे; हा आता माध्यमांचा खेळ होऊन बसला आहे. त्या क्लिपमधले बाळ आपल्या बालबुद्धीने गर्भवती महिलेला ‘तु बाळ खाल्लेस’ असा सवाल करते; त्यापेक्षा आजच्या माध्यमातील दिवाळखोरीचे स्वरूप वेगळे उरलेले नाही. त्यांना पुराणातली वांगी व खरीखुरी खायची वांगी, यातलाही फ़रक समजेनासा झाल्याचा हा परिणाम आहे. अन्यथा इंदुरीकरांच्या त्या किरकोळ विधानावरून इतका हलकल्लोळ कशाला झाला असता? म्हणून तर दिवसेदिवस बहुतांश माध्यमे वाहिन्या वा वर्तमानपत्रे यांची विश्वासार्हता रसातळाला गेलेली आहे. मालकांनी डोळे वटारताच अग्रलेखही मागे घेण्यापर्यंत पत्रकारिता शरणागत होऊन गेली आहे.