मंबाजीचे आधुनिक वंशज

गेले दोनचार दिवस आषाढी वारीच्या निमीत्ताने एक नवा वाद उकरून काढण्यात आलेला आहे. या वारकर्‍यांच्या मांदियाळीत स्वत:ला धारकरी म्हणवून घेणार्‍यांनी यावे किंवा नाही, असा तो वाद आहे. अर्थातच खर्‍याखुर्‍या वारकर्‍यांना असल्या वादात स्वारस्य नसून ते वादाकडे ढुखंकूनही न बघता आपली वाटचाल करीत आहेत. परंतु त्यात भलतेच लोक नाक खुपसून आपापले पांडित्य सांगायच्या उचापती करीत आहेत. पण अशा कुठल्याही अभ्यासक जाणकार बुद्धीमंताला मुळातच संतमहात्म्याचा थांगपत्ता लागलेला नाही. जगाच्या पाठीवरल्या कुठल्याही देशात व समाजात मुळात संत निर्माण झाले, तेच प्रस्थापित बुद्धीमंत व विचारवंत यांना झुगारून देणारी जनमानसाची प्रेरणा होते. तथाकथित शहाणे जेव्हा एकूण लोकसंख्येला पापपुण्य व चांगलेवाईट अशा गुंत्यात अडकवून त्याचे सर्व बाजूंने शोषण करू लागतात, तेव्हा त्या समाजाला त्यातून मुक्ती देण्यासाठी बंडखोर जन्माला येत असतो. प्रामुख्याने असा बंडखोर हा संताच्या रुपाने उदयास येत असतो. त्याची उक्तीकृती अशा प्रस्थापित बुद्धीमान वर्गाला आव्हान देत असते. त्यांनी कुंठीत करून ठेवलेली जीवनशैली प्रवाहित करण्यासाठी अशा संताला नवे तत्वज्ञान व विचार समाजासमोर आणून बदलाचे वारे निर्माण करायचे असते. मग विषय धर्म, संस्कृती वा सभ्यतेचा किंवा थेट राजकारणाचा असो. जेव्हा अशा संताची जनमानसातील महत्ता व मान्यता वाढीस लागते, तेव्हा या अभिजन बुद्धीवादी वर्गाचे अदृष्य सिंहासन डळमळीत होऊ लागते. त्यांच्याच मान्यतेवर टिकून असलेल्या विविध राजसत्ता डळमळीत होऊ लागतात. त्यामुळे अशा आव्हानावर पहिला हल्ला बुद्धीवादी वर्गाकडून होत असतो. तुकाराम महाराजांना छळणारा मंबाजी वा ज्ञानेश्वर माऊलींच्या भावंडासहीत एकूण कुटुंबाला वाळीत टाकणारी प्रवृत्ती म्हणजेच मंबाजी असतो.

माऊली कुणा तात्कालीन बुद्धीमंत शास्त्रीबोवांना आपली ज्ञानेश्वरी कथन करायला गेले नव्हते, की समजवायलाही गेलेले नव्हते. तुकोबांनी कुणा पंडित वा मंबाजीकडे आपल्या गाथेसाठी प्रमाणपत्र मागितले नव्हते. उलट हीच मंडळी त्यांच्या मागे हात धुवून लागलेली होती. जे इथे अशा संतांच्या बाबतीत झाले, तेच शेकडो वर्षापुर्वी युरोपात सॉक्रेटीसच्या वाट्याला आलेले होते आणि गॅलिलीओच्या अनुभवास आलेले होते. तेव्हा आजकाल वारीच्या निमीत्ताने उठलेला ऐन पावसाळ्यातला धुरळा, नवा किंवा इथल्यापुरता मर्यादित मानायचे कारण नाही. मानवी इतिहासात व संस्कृतीत हे वारंवार होत आलेले आहे. त्यातली पात्रे बदलत राहिलेली आहेत. पण प्रवृत्ती कायम तशाच्या तशाच राहिलेल्या आहेत. तेव्हा मंबाजी होता आणि आता संभाजी ब्रिगेड आहे. काही वर्षापुर्वी अशा वारीमध्ये संभाजी भिडे गुरूजींचे धारकरी सहभागी व्हायचे किंवा नाही, याची कोणाला फ़िकीर नव्हती की कुठली वाहिनी चर्चाही करीत नव्हती. चर्चा कशाला बातमीही आलेली नव्हती. तेव्हा वारकर्‍यांत सनातन संस्थेचे कोण कशाला आले वा गेले, असा वाद रंगवला जायचा. तो वाद कोणी उकरून काढला होता? आज त्या सनातन संस्थेचे कोणी नाव घेत नाही. मग त्या संस्थेचे कोणीही वारीत जातच नसेल काय? तेव्हा धारकरी जात असतीलही. पण त्याबद्दल कोणी अवाक्षर बोलत नव्हता. सहासात वर्षापुर्वी वारीतला एक महत्वाचा वाद होता की तुकोबा मोठे की ज्ञानेश्वर माऊली मोठी? तुकोबांची हत्या ब्राह्मणांनी घडवून आणली व नंतर सदेह वैकुंठाला गेल्याची आवई पिकवली गेली हो. त्यावर किती चर्चा रंगल्या होत्या? त्यासाठी किती इतिहास संशोधन झालेले होते? मुळातच ज्यांचा वारीशी थेट भावनिक वा मानसिक संबंधच नाही, त्यंनी वारीच्या निमीत्ताने अशा उचापती कराव्यातच कशाला? तर ती एक विध्वंसक प्रवृत्ती असते.

आपला समाजनमावर जो पगडा आहे, त्यातून लोक शहाणे झाले तर ते स्वयंभूपणे विचार करतील आणि आपण निर्माण करून ठेवलेल्या धर्मकर्म, पापपुण्याची मिमांसा करू लागतील. मग आपली जीवनमूल्य ठरवण्याची मक्तेदारी संपुष्टात येईल, ही भिती असते. ती प्रत्येक समाजातल्या अशा पुरोहोत बुद्धीजिवी वर्गाला कायम सतावत असते. त्यामुळे आपण उभ्या केलेल्या भ्रामक चित्र वा आभासाला जराही धक्का बसण्याची शक्यता निर्माण झाली, तरी असा वर्ग खवळून चवताळून मैदानात येत असतो. आरंभी असे बदमाश बुद्धीवादी संभाजी ब्रिगेड सारख्या भुरट्यांना पुढे करतात आणि आपल्या तडे पडू लागलेल्या भ्रामक तटबंदीची डागडूजी करून बघतात. ते शक्य झाले नाही, मग खिंडार पडलेल्या त्यांच्या बुरूजातून त्यांना हत्यार उपसूनच बाहेर पडावे लागते. आताही तीच गोष्ट झाली आहे. मागल्या काही वर्षात संभाजी ब्रिगेडला पुढे करून जी डागडुजी साधली गेली नाही आणि एकामागून एक पुरोगामी भ्रमाचे किल्ले गड उध्वस्त होऊन गेले, तेव्हा त्यांनाच तलवार उपसून घराबाहेर पडावे लागलेले आहे. शिवाजी महाराज हिंदू धर्माचे पाईक वा राखणदार नव्हते असला प्रचार उपयोगी ठरला नाही, तेव्हा वारी व वारकरी संप्रदायावर हल्ला चढवण्यात आलेला आहे. ब्रिगेड म्हणायची शिवरायांच्या सैन्यात बहुतांश मुस्लिम सैनिक होते, म्हणून ते हिंदू साम्राज्य नव्हते. आता नवी संकल्पना पुढे आली आहे. वारकरी हा संप्रदाय म्हणे हिंदूंचा नाही, तर मानवतावादी संप्रदाय आहे. नशीब पंढरपूर ही दुसरी मक्का असल्याचे अजून कोणी बुद्धीमंत सांगायला पुढे आलेला नाही. मुळातच अशा लोकांना वारी वा वारकरी संप्रदायाची कुठले कर्तव्य नाही. त्यांना हिंदू धर्म वा ती अस्मिता ज्या कुठल्या पायावर भक्क उभी राहू शकते, तोच ढासळून टाकायचा आहे. त्याहीपेक्षा आपल्या तावडीतून समाज मुक्त होतोय त्याच्या चिंतेने त्यांना घेरलेले आहे.

तुकोबा ज्ञानोबा हे प्रस्थापिताचे विरोधक होते व व आव्हानवीर होते. आज असते, तर त्यांनी सर्वप्रथम प्रस्थापितालाच आव्हान दिले असते आणि आजचे प्रस्थापित म्हणजे पुरोगामी बुद्धीवाद आहे. जो कुठल्याही कसरती करून समाजाला आपल्या ओलिस ठेवायला अखंड धडपडत असतो. कालपरवा राष्ट्र सेवादलाच्या पुढाकाराने एक वारीविषयक पुस्तक प्रकाशित करण्यात आले. ज्या संघटनेचे नानासाहेब गोरे यांच्यासारखे विचारवंत वारकरी संप्रदाय संतपरंपरा यांनी समाजाला टाळकुटे बनवल्याचे पांडित्य सांगत होते, त्याच संघटनेने वारकरी विषयावर पुस्तक कशाला काढावे? त्यांनी वारीत काय योग्य वा काय अयोग्य हे सांगण्याची गरजच काय? वारी समाजाला नाकर्ता बनवते, असाच टाळकुटेपणाचा अर्थ आहे ना? मग त्यांनी आधी इतकी वर्षे त्या संप्रदायाची निंदानालस्ती कशाला केली? त्याचा आधी खुलासा करावा आणि त्यासाठी माफ़ी मागावी. मग पुस्तक प्रकाशन व पांडित्य सांगावे. पण असल्या गोष्टीचे खुलासे बुद्धीवादी अभिजन करीत नाहीत. त्यांना आपलाच नाकर्तेपणा कायम सतावत असतो. म्हणून वांझोट्याने इतरांची मुले पळवावीत, तसे पुरोगामी अभिजन नेहमीच इतरांची अभिमान स्वाभिनामाची प्रतिके पळवत असतात किंवा त्यांना ठार मारून टाकत असतात. ते नेहमी तुकोबांना छळणार्‍या मंबाजीसारखे वागत असतात. गाथा बुडवा म्हणणारे मंबाजी सर्व युगात व समाजात असतात. म्हणून भगवी पताका घेऊन वारी करणार्‍या समुदायात भगवे फ़ेटे घालून कशाला आलात, असला खुळचट प्रश्न त्यांना पडू शकतो. तो जाहिरपणे विचारण्याचे धाडस होऊ शकते. राज्यघटना वा कुठल्या नियम कायद्यांनी वारीचा गणवेश नक्की केला आहे काय? वारीत संभाजी भिडे कशाला वा त्यांनी मनुचा संदर्भ कशाला द्यायचा, असले प्रश्न म्हणून विचारले जातात. मंबाजीच्या वंशजांनो, तुमचा वारीशी संबंधच काय?