ऐका ‘सत्य’नारायणाची कथा

पु. ल. देशपांडे यांच्या कुठल्यातरी एका कथेत घरगडी साक्षरता वर्गात जात असतो आणि अधूनमधून ते त्याची विचारपूस करत असतात. त्याने लिहीण्यावाचण्यात किती प्रगती केली, त्याचा आढावा घेत असतात. मग एकेदिवशी तो गडी म्हणतो आता सही करता यायला लागली. त्यासाठी त्याची पाठ थोपटल्यावर लेखक विचारतात, पुढे काय? तर गडी उत्तरतो, मास्तरला ढिसमीस करून टाकला. हा प्रकार दिर्घकाळ हास्याचे फ़वारे निर्माण करून राहिलेला आहे. पण आजकाल असे गडी पुरोगामी विचारवंत म्हणून उदयास आलेले आहे. त्यांना ज्यांनी डाव्या विचारांचे वा चळवळीचे धडे शिकवले किंवा गिरवून घेतले, त्यांनाच हे ढिसमीस करायला निघालेले दिसतात. अन्यथा पुण्य़ाच्या फ़र्ग्युसन कॉलेजातील सार्वजनिक सत्यनारायणाची ‘कथा’ इतकी साग्रसंगीत वाचली गेली नसती, की गाजली नसती. एकेकाळी मुंबईच्या गिरणगावात कम्युनिस्टांचा मोठा दबदबा होता. नुसता राजकारणात नव्हेतर सामाजिक सांस्कृतिक जीवनातही डाव्या विचारांचा ठसा उमटलेला होता. शाहिर अमरशेख, शाहिर गवाणकर असे डाव्या विचारांचे सांस्कृतिक कलादूत गिरणगावावर जादू करीत होते आणि कामधंद्याच्या जागी तर अन्य कुठल्या राजकीय विचारांना प्रवेशही नव्हता. दहीहंडीपासून सार्वजनिक गणेशोत्सवापर्यंत प्रत्येक जागी डाव्यांचाच पुढाकार असायचा आणि तळागाळातील समाजावर आपले वर्चस्व कायम ठेवण्यासाठी डाव्या विचारांचे नेते कॉम्रेड धार्मिक सामाजिक उत्सवात पुढाकार घेत होते. त्याचाच एक भाग म्हणून १९५० नंतरच्या काळात कापड गिरण्यांमध्ये कामगारांना सार्वजनिक सत्यनारायणाची पूजा घालण्याचा अधिकार व्यवस्थापनाला मान्य करायला लागण्यासाठी संपाचेही हत्यार कम्युनिस्टांनीच उपसलेले होते. आज त्यांचेच नातु-पणतु त्या पूजेला पुण्याच्या कॉलेजात किंवा अन्यत्र आक्षेप घेताना ऐकल्यावर बघितल्यावर पुलंचा तो घरगडी आठवला.

खरेतर हा स्थानिक मामला आहे आणि त्यात स्वत:ला राष्ट्रीय राजकारणातील नेता म्हणवणार्‍यांनी उडी घेण्याचे कारण नाही. पण शरद पवार थोडे दमलेले असले, मग आजकाल सुप्रियाताईंना आघाडी संभाळावी लागत असते. अन्यथा त्यांनी सत्यनारायणाच्या पूजेविषयी बहुमोल प्रबोधन कशाला केले असते? तुमच्या काय त्या धार्मिक पूजा वगैरे आपापल्या घरात करा. जाहिर ठिकाणी नकोत, असा अनाहुत सल्ला त्यांनी जनतेला देऊन टाकलेला आहे. आपलेच पिताजी इदसाठीच्या इफ़्तार पार्ट्या कुठे साजर्‍या करतात, हे सुप्रियाताईंना ठाऊक नाही काय? की त्यांना इफ़्तार पार्टी हा धार्मिक प्रकार असल्याचे ठाऊक नाही? राहुल गांधींच्या पिढीतले अनेक ताज्या दमाचे नेते माहिती नसलेल्या गोष्टीविषय़ी कमालीची ठाम विधाने करीत असतात. सुप्रियाताई त्याच पठडीतल्या असल्याने बहुधा त्यांना प्रबोधनाची उबळ आलेली असावी. हरकत नाही. पण तसले काही प्रबोधन वगैरे करीत असताना जरा आपल्या पिताजींनाही आवरावे ना? नको तिथे लोकरी टोप्या घालून जाहिर इफ़्तार पार्ट्यांमध्ये ते कशाला जातात? पक्षातर्फ़ेच असल्या पार्ट्यांचे आयोजन कशाला करतात? की इस्लाम नावाचा काही धर्म आहे आणि इदीनिमीत्त दिल्या जाणार्‍या उपवास सोडण्याच्या पार्ट्यांचा धर्माशी संबंध असल्याची माहितीच सुप्रियाताईंना अजून मिळू शकलेली नाही? आणखी एक गोष्ट, असले प्रबोधन इतरेजनांचे करण्यापुर्वी आपल्याच पक्षाचे माजी मंत्री व विद्यमान आमदार जीतेंद्र आव्हाड यांनाही जरा सार्वजनिक जागा किंवा स्थान म्हणजे काय, किंवा धार्मिक सण उत्सव म्हणजे काय, तेही सांगून ठेवायचे ना? कारण आव्हाड फ़ुले शाहू आंबेडकरांचे कार्य म्हणून असलेच नानाविध उद्योग सार्वजनिक ठिकाणी करण्यासाठी खातकिर्त झालेले आहेत. त्यात कोर्टाने हस्तक्षेप केला तर थेट सुप्रिम कोर्टापर्यंत जाऊन सार्वजनिक जा्गा अडवण्याचा व धुडगुस घालण्याचा विक्रम त्यांच्याच खात्यात जमा आहे.

मुंबईच नव्हेतर देशातील सर्वात मोठी उंच दहीहंडी उभारण्याचा व त्यासाठी भसाड्या आवाजात लाऊड स्पीकर वाजवण्याचा कार्यक्रम आव्हाड प्रतिवर्षी करीत असतात. जर सुप्रियाताईंनी तातडीने आव्हाडांना रोखले, तरी ठाणेकर जनता खुश होईल. कारण आव्हाडांच्या दहीहंडीमुळे मोक्याच्या जागी वाहतुकीची कोंडी होते आणि आसपास वास्तव्य करणार्‍या लाखो लोकांचे कान बधीर होण्यापर्यंत राष्ट्रवादी कॉग्रेसच्या कार्याचा विस्तार झालेला आहे. की चौकात दहीहंडी उभारून रस्ते व वाहतुक खोळंबवणे आव्हाडांच्या खाजगी घरातील बाहुल्यांचे खेळ आहेत, अशी सुप्रियाताईंची समजूत आहे? पुण्यातल्या कॉलेज कर्मचार्‍यांना वा इतरांना घरातले सण रस्त्यावर आणण्याच्या संदर्भात प्रबोधन करण्यात सुप्रियाताई, आव्हाडांना विसरून गेल्यात की काय? बाकीचे नाही तरी निदान असले उत्सव फ़ुले शाहू आंबेडकरांच्या पठडीतले नसल्याचे तरी या आपल्या उत्साही सहकार्‍याला समजवा ना? खुप उपकार होतील ताई ठाणेकरांवर. बाकी प्रबोधन करणारे पत्रकार वा वाहिन्यांना काय सांगावे? हे लोक प्रबोधनाच्या पलिकडे गेलेले आहेत. त्यांना धर्म म्हणजे काय आणि सत्य म्हणजे काय, त्याचाही पत्ता नसतो. सत बोलरे नार्‍या तर मांडवाला लागली आग, अशी एकूण बुद्धीक्षमता असल्यावर फ़र्ग्युसनही आर्ग्युसन होऊन आर्गुमेन्ट करू लागतो ना? त्यामुळे त्यांना असल्या चर्चा रंगवाव्याच लागतात. पण सार्वजनिक जागी सत्यनारायणाचे कथानक मुळातच मुंबईच्या डाव्या व कम्युनिस्टांनी सुरू केल्याचाही त्यांना थांगपत्ता नसतो. कुठेही हिंदूधर्मियांच्या चेहर्‍यावर त्यांना समाधान स्मित दिसले, की त्यामागे संघ वा सनातन असल्याच्या निद्रानाशाने अशा लोकांची झोप उडत असते. त्यांना दाभोळकर संपादक होण्यापुर्वी ‘साधना’ प्रकाशनाच्या छापखान्यातही सत्यनारायण घातला जाई हे कोणी सांगावे? त्यांचे जग मुळात अंनिस स्थापन झाल्यानंतर सुरू झालेले आहे ना?

पंधरा वर्षापुर्वी विकास देशपांडे या समाजवादी मित्राची पन्नाशी साजरी करायला आम्ही काही जुने मित्र सहकारी पुण्यात जमलेले होतो. माझ्या सोबत भाऊ कोरडेही आला होता. तेव्हा देशात वाजपेयी सरकार होते आणि विषय बोलता बोलता हिंदूत्वाकडे वळला. तर आमचा एक जुना सहकारी राम कांबळे प्रक्षुब्ध होऊन म्हणाला, आपण सगळेच ढोंगी झालोय. इकडे आम्ही गणपती घरी आणला, मग बाबा आढाव आमची हेटाळणी करतात. मग साधना छापखान्यात सत्यनारायण कशाला होतो? असे विचारल्यावर कोणी उत्तर देऊ शकत नाहीत. ही वास्तविकता असते. साधना छापखान्यातल्या कामगारांना निधर्मी तत्वज्ञान सांगण्यात अपेशी ठरलेले शहाणे जगाला धर्माचे थोतांड समजावू लागले, तर त्याचा कितीसा परिणाम होणार आहे? सवाल लोकांची हेटाळणी करण्याचा नसून त्यांना बदलण्याचा आहे. बदलण्यासाठी लोकांना आधी विश्वासातच घ्यावे लागते. हळुहळू त्यांच्यात बदल होत असतो. महात्मा फ़ुल्यांनी दिडशे वर्षापुर्वी अशा रितीने लोकांना दुखावण्याचे कार्य हाती घेतले असते, तर आज त्यांचे नाव घेतले गेले नसते. समाजात मिसळून व सुधारणांसाठी समाजाला राजी करून बदल घडवले जात असतात. श्रद्धा वा भावना दुखावून बदल होत नाहीत. उलट अधिकाधिक लोक परंपरावादी होतात आणि रुढींना चिकटून बसतात. पण कुठलेही विचार अर्धवट वाचून आपल्याला झालेले अपचन इतरांच्या माथी मारण्य़ाला हल्ली बुद्धीवाद समजले जाते. मग असे अर्धवटराव आपल्यालाच ढिसमीस करून टाकायला सज्ज असतात. उद्या त्यांनी फ़ुले शाहू आंबेडकरांनाही असेच ढिसमीस केल्यास नवल वाटणार नाही. नाहीतरी ज्या मेवानीचे पुण्यात भीमा कोरेगावच्या निमीत्ताने आगतस्वागत झाले, त्याने काय दिवे लावलेले आहेत? आंबेडकरांच्या विविध विचारांचे संदर्भ देऊन सवाल केल्यावर त्याने आपल्याला सगळेच आंबेडकर मान्य नसल्याचे बेधडक सांगून टाकलेले होते ना? मग फ़र्ग्युसनवर चाल करून आलेली अवलाद किती वेगळी आहे?