बेशरम चर्चांचे गुर्‍हाळ

हैद्राबाद येथील सामुहिक बलात्काराची पिडीता व तिच्यावर अत्याचार करणार्‍यांचा चकमकीतला मृत्यू; हा विषय अकस्मात राष्ट्रीय पटलावर आलेला आहे. गेला आठवडाभर मुळात ह्या गुन्ह्याचा गाजावाजा चालू होता आणि साधा गुन्हा नोंदवायलाही विलंब झाला, म्हणून देशव्यापी कल्लोळ चालला होता. आता त्याच्याही पुढे जाऊन पोलिसांनी त्या गुन्हेगारांचा खात्मा करून टाकला, तर न्यायालयीन सुनावणी व तपासकामाचे गुर्‍हाळ कशाला लावले नाही, म्हणून गदारोळ सुरू झाला आहे, एकूण काय? बलात्कारीता वा तिच्यावर अन्याय करणार्‍यांना शिक्षा, अशा कुठल्याही विषयात या चर्चेकरूंना काडीमात्र रस नसतो. त्यांना चघळायला काही खुमासदार विषय असण्यापलिकडे त्यांना अशा गुन्हे वा घटनांविषयी कसलेही कर्तव्य नसते. त्यामुळे बलात्कारीतेला सहन कराव्या लागलेल्या यातना, तिच्या आप्तस्वकीयांना सहन कराव्या लागलेले दु:ख किंवा पोलिसांना गुन्हेगारांना पकडताना करावे लागणारे कश्ट, याची कोणाला काहीही फ़िकीर नसते. त्याबाबतीत बहुतांश बुद्धीमान लोक वा चर्चा करणारे पुर्णतया बधीर असतात. मरणार्‍या कोंबडी वा बकरीच्या शिजलेल्या भाजलेल्या मांसाविषयी चविष्ट चर्चा केल्यासारख्या गप्पा म्हणूनच असे तमाम लोक या घटनाक्रमाकडे बघत असतात. त्याचीच पुन्हा एकदा प्रचिती शुक्रवारी येत होती. कोणीही बलात्कारीतेच्या वेदनांविषयी किंवा महिलांच्या सुरक्षेविषयी चकमकीनंतर बोलत नव्हता. एका बाजूला झटपट न्याय मिळाला, म्हणून मोठी लोकसंख्य सुखावली होती आणि दुसर्‍या वाजूला यात काय बेजायदेशीर आहे, त्याची चिकित्सा करणार्‍यांचा आवाज सुरू झालेला होता. समाजाच्या पावित्र्याचा व न्यायाचा आपणच मक्ता घेतलेला आहे; अशा थाटात हे लोक कायम बोलत असतात आणि नाकर्तेपणातून कर्तबगारांची निंदानालस्ती करण्यातच अवघे आयुष्य खर्ची घालत असतात. भारतीय किंवा जगभरच्या पुढारलेल्या देशात हा नवा साथीचा रोग पसरला आहे,.

कुठल्याही बाबतीत प्रत्यक्ष संकट सामोरे आल्यावर ढूंगणाला पाय लावून पळून जाणारे शूरवीर, यात प्रामुख्याने समाविष्ट असतात. सर्वत्र सर्वकाही शांत झाल्यावर आपापल्या बिळातून बाहेर येऊन, असे लोक चौकशा व तपासाचे आग्रह धरू लागतात. पण त्यांच्या साक्षीने अशा घटना व गुन्हे घडत असताना, मध्यमवर्गीय शहाणपणा सावधपणा दाखवून त्याकडे पाठ फ़िरवित असतात. मुंबईच्या बोरीवली लोकल ट्रेनमध्ये काही वर्षापुर्वी घडलेली अशीच घटना यापुर्वी मी अनेकदा कथन केलेली आहे. तिथे डोळ्यादेखत एका गुंडाने धावत्या गाडीत केलेला बलात्कार निमूट बघणारे आणि आता चकमकीवर झोड उठवणारे. एकाच माळेचे मणी असतात. घटना घडून गेली व आरोपी मधल्या स्थानकावर उतरून गेल्यावर त्या सभ्य सुशिक्षित प्रवाशांनी पोलिसात तक्रार दिलेली होती. पण प्रत्यक्ष बलात्कार होताना पाचसहा प्रवासी त्या एकट्या गुन्हेगाराला रोखायला पुढे झाले नाहीत. कायदा पोलिसांनी राबवायचा असतो आणि आपण गुन्हा घडताना प्रेक्षक म्हणून पहायचा असतो काय? त्यात हस्तक्षेप करण्याचे एक जागरूक नागरिक म्हणून आपले कर्तव्य नसते काय? त्या कर्तव्याला पारखे असणारेच अधिक तक्रार करतात. दोन वर्षापुर्वी बंगलोरच्या कुठल्या वर्दळीच्या नाक्यावर नववर्षाच्या स्वागतासाठी जमलेल्या गर्दीत टारगट पोरांच्या एका टोळक्याने मुलीशी अतिप्रसंग केला. तेव्हाही सभ्य समाज निव्वळ प्रेक्षक म्हणून बघत राहिला होता. पोलिसांनी अमूकतमूक करावे अशी बौद्धिके करणार्‍यांना त्यापैकी काय करणे शक्य होत असते? पोलिस भले काही चुक करीत असेल वा योग्यच करीत असेल. पण निदान करतो. आपल्यासारखा नाकर्ता बघ्या बनत नाही, हे अशा दिवाळखोर शहाण्यांच्या कधीच लक्षात येत नाही काय? की आपले नाकर्तेपण वा नपुंसकत्व झाकण्यासाठी हा उलटसुलट हलकल्लोळ माजवला जात असतो? बलात्कारापासून चकमकीपर्यंतचा सर्व तमाशा त्याच ढोंगीपणाचा जीताजागता पुरावा आहे.

कायदा व त्यातले शब्द निर्जीव असतात. ते अंमलात आणणारा कोणी असावा लागतो. तो अंमलदार वा पोलिसच असला पाहिजे, असे अजिबात नाही. त्या कायद्याचे प्रसंगानुसार पालन करताना प्रत्येक कायदेभिरू नागरीकच कायद्याचा अधिकारी असतो. रस्त्यावर कुठल्या मुलीची चाललेली छेड बघून परस्पर काढता पाय घेणारे सुरक्षित जागी पोहोचल्यावर शौर्याचा आव आणून बोलू लागतात. न्यायाची भाषा अगत्याने बोलू लागतात. पण जिथे त्यांच्याच हातात सभ्यता टिकवण्याची संधी असते, तिथून पळ काढतात. कुठल्याही वर्दळीच्या जागी तरूणीला छेडले जाणे, तिच्यावर एकतर्फ़ी प्रेमातून हल्ला होणे, एसीड फ़ेकले जाणे, असले प्रकार डझनावारी साक्षिदार ठेवून केले जातात. हस्तक्षेपाला कोणी पुढे येतो का? निर्भया वा आताची दिशा, यांच्याही बाबतीतला अनुभव वेगळा नाही. निर्भया निदान तासभर विव्हळत दिल्लीच्या रस्त्यावर पडलेली होती आणि बाजूने भरधाव वेगाने दौडणार्‍या एकाही वाहनाने थांबून तिला मदत करण्यासाठी पुढाकार घेतलेला नव्हता. ते काम पोलिसांवर ढकलून त्यांनाच गुन्हेगार ठरवणे, हा बुद्धीवाद झाला आहे. दोन दिवसांनंतर माध्यमातून पोलिस काय करीत आहेत, इथपासून सरकार झोपले आहे काय? असले सवाल खड्या आवाजात विचारले, मग बुद्धीमंत वा समाजसेवक म्हणून मिरवता येत असते. तिकडे बहुतेकांचा ओढा असतो. पण प्रत्यक्ष आसपास अशा घटना घडताना डोळेझाक करण्याला मध्यमवर्गिय शहाणपणा मानला जातो. सामान्य बुद्धीचे लोक त्याला दुटप्पीपणा वा शहाजोगपणा म्हणतात. अशा सभ्य लोकांपेक्षा गल्लीतला दादा किंवा गावातल्या महिलांच्या अब्रुला धक्का लागला म्हणून मुडदे पाडणारा गुंड दरोडेखोर; सामान्य माणसाला प्रेषित वाटतो. उपकारकर्ता वाटतो. एकप्रकारे तो कायदा हाती घेत असतो आणि प्रसंगी कायदा झुगारूनही महिलांना मुलींना संरक्षण देण्याचे कर्तव्य बजावत असतो. हैद्राबादच्या पोलिसांनी केले ते कायदेशीर कृत्य नसेलही. पण त्यांनी लाखो करोडो लोकांच्या मनात सुरक्षेची भावना जोपासण्याला हातभार लावलेला आहे. त्यामुळे लोक त्यांच्यावर उगाच फ़िदा झालेले नाहीत.

त्या पोलिसांनी खोटी चकमक घडवली काय? डोकेदुखी नको म्हणून त्या आरोपींना ठार मारून टाकले काय? हा मुद्दा गौण आहे. आरोपींवर गुन्हा सिद्ध झालेला नसला म्हणून ते निर्दोष असल्याचाही कुठला पुरावा कोणाला देता आलेला नाही. पण त्याच्याही पलिकडे कायदा न्यायासाठी असतो आणि लोकांना न्याय झाला असेच वाटले असेल, तर घडलेली चकमक योग्यच म्हणावी लागेल. कारण न्याय म्हणजे कायद्यानुसार झालेला निर्णय नसतो, लोकांना ज्यातून अन्याय दुर झाला असे वाटते वा अनुभूती येते, त्याला न्याय म्हणतात. त्यासाठीच कायद्याची निर्मितती झालेली आहे. जर हैद्राबादच्या चकमकीने करोडो लोकांना न्याय मिळाला असे वाटलेले असेल, तर तो न्यायच असतो. त्यात काहीही गैरलागू असू शकत नाही. त्या मुलीच्या मात्यापित्यांनी तिच्या आत्म्याला शांती मिळाली असे उद्गार काढलेले आहेत. त्याला न्याय म्हणतात. मुठभर शहाण्यांना ज्यामुळे समाधान प्राप्त होते, त्याच्याशी सामान्य माणसाला वा पिडीताला काहीही घेणेदेणे नाही. हैद्राबादच्या मुलीला मिळालेला झटपट न्याय, निर्भयाच्या कुटुंबाला सुखावून गेला आहे. आपल्या मुलीला आठ वर्षे उलटूनही कायदा न्यायालये अजून न्याय देऊ शकलेली नाहीत, म्हणून ते मातापिता व्याकुळ आहेत. कारण निर्भयाला द्यायचा न्याय समाजातील शहाण्यांच्या समाधानाचा विषय झाला आणि तिच्या कुटुंबासाठी आयुष्यभराची विटंबना होऊन बसला आहे. खालच्या कोर्टापासून सुप्रिम कोर्ट व राष्ट्रपतींपर्यंत सर्व दारे वाजवूनही निर्भयाचे खुनी बलात्कारी सरकारी पाहूणचार झोडत आहेत. बुद्धीमंत फ़ाशी योग्य की अयोग्य, यावर चर्वितचर्वण करीत आहेत. खरे बलात्कारी व खुनी पण कमी विकृत असतात. ते देहाची विटंबना करतात. बुद्धीवादी शहाणे चर्चेतून त्या अत्याचाराच्या जखमा चघळत अधिक यातनामय चिकित्सक विटंबना करीत असतात. त्याला कंटाळलेल्या करोडो लोकांना म्हणूनच हैद्राबादच्या चकमकीने सुखावले आहे. त्या पोलिसांमध्ये लोकांना आशेचा किरण दिसला आहे.