चेहरा आणि मुखवटा

विधानसभेच्या निकालात भाजपाच्या जागा घटल्या आणि शिवसेनेने पाठ फ़िरवल्याने सत्ता गमावली, त्यानंतर भाजपातील अनेक असंतुष्टांना कंठ फ़ुटला आहे. अर्थात हा भाजपालाच जडलेला आजार आहे असेही बिलकुल नाही. सगळ्याच राजकीय पक्षांना अशी बाधा अधूनमधून होत असते. त्यामुळे भाजपातील काहीजणांनी वेगळा मार्ग चोखाळण्याची भाषा केली असेल, तर नवल वाटण्याचे कारण नाही. पण त्या वेगळ्या मार्गाचा भुलभुलैय्या कुठे घेऊन जातो, ते समजून घेतले पाहिजे. अर्थात आता पक्षाच्या राजकीय अपयशाने शूरवीर झालेल्यांना त्याची गरज वाटणार नाही. पण राजकारण शिकू इच्छिणार्‍यांसाठी असे धडे मोलाचे असतात. कारण राजकारण मुळात चेहर्‍यांवर मुखवटे लावून खेळले जात असते आणि व्यवहार आला, मग मुखवटे उतरून चेहरे समोर आणले जात असतात. तसे नसते तर महिनाभर आधी पवार विरोधी पक्षात बसायची भाषा बोलले नसते आणि व्यवहारात सत्ता बळकावण्याची खेळी खेळत राहिले नसते. आताही त्यांनी आपल्या मुखवट्याला भुललेल्या दोन नेत्यांना सुचक इशारा दिलेला आहे. त्यात एक आहेत अनुभवी राजकारणी एकनाथराव खडसे आणि दुसरे आहेत, शिवसेनेचे पक्षप्रमुख उद्धव ठाकरे. गेल्या काही दिवसापासून खडसे वेगवेगळ्या मार्गाने आपण वेगळा विचार करीत आहोत असे सुचित करून भाजपाच्या नेतॄत्वाला हुलकावण्या देत आहेत. कधी म्हणतात आपण अन्यायाच्या विरोधात लढत आहोत, कधी ओबीसी म्हणून अन्याय झाल्याची भाषा ऐकू येते आणि अशा पदार्थाला झणझणीत बनवायचे असेल, तर पवार नावाची फ़ोडणी आवश्यकच असते. त्यामुळेच असे अनेक नेते सातत्याने पवारांना भेटतात. हा आता पायंडा झालेला आहे. पण फ़ोडणीत पडतो कोण आणि फ़ोडणीचा आस्वाद कोण घेतो, हे ओळखणाराच राजकारणात टिकत असतो. हे पवारांच्या कढईत पडल्यावर नाथाभाऊंना समजले असेल काय?

काही दिवसांपुर्वी नाथाभाऊ आपल्यावरच्या अन्यायाची दाद मागायला दिल्लीला पोहोचले होते. पण पक्षश्रेष्ठी तेव्हा नागरिकता सुधारणा विधेयक संसदेत संमत करून घेण्याच्या गडबडीत होते. त्यामुळे नाराज नाथाभाऊंनी आपले पक्षश्रेष्ठी सोडून राष्ट्रवादीचे श्रेष्ठी शरद पवार यांची भेट घेतली होती. दिल्लीहून माघारी आल्यावर त्यांनी पंकजाच्या गोपिनाथगड मोहिमेत तलवार उपसली होती आणि तरीही काहीच झाले नाही. म्हणून विधानसभेच्या नागपूर अधिवेशनात हजेरी लावून तिथेही पुन्हा पवारांचीच भेट घेतली. या सर्व काळात खडसे भाजपा सोडून पक्षांतराचा मार्ग पत्करणार, अशा बातम्यांचे काहूर माजलेले होते. मात्र तसे काही होण्याची शक्यताच नाथाभाऊंना वाटत नसल्याने त्यांनीच पक्षातच रहाणार असल्याचा पुर्णविराम देऊन पडदा पाडण्याचा प्रयत्न केला. पण एकदा कढईत वा फ़ोडणीत पडल्यावर काही चटके बसणारच. म्हणून तर पवारांनी त्यांना तडका दिला आहे. भले आज नाथाभाऊ पक्षांतराचा विषय नव्हता असे म्हणत असतील. पण औरंगाबादला आलेल्या पवारांनी नाथाभाऊंचे मनसुबे उध्वस्त केल्याची खबर जाहिरपणे देऊन टाकलेली आहे. खडसे व आपली भेट झाली आणि त्यात काय झाले, त्याचा तपशील स्पष्टपणे पवारांनी सांगितलेला नाही. पण खडसेंना चुरचुरीत चटके बसतील, असे विधान करताना पवार म्हणतात, ‘खडसे हे मला भेटले होते. माझी त्यांच्याशी सविस्तर चर्चा झाली. मात्र, त्यांचं समाधान करण्याइतपत साधनसामुग्री माझ्याकडं नाही.' याचा अर्थ काय होतो? तर पक्ष सोडून काही भूकंप घडवण्याच्या प्रयत्नात नाथाभाऊ होते आणि पवारांची त्यांच्याशी चर्चा झाली. पण त्यासाठी आवश्यक असलेली साधनसामग्री आपल्यापाशी नाही, असेच पवार सांगत आहेत. त्याचा साधासरळ अर्थ इतकाच, की खडसे आपल्याशी सौदेबाजी करीत होते. पण पक्षांतरासाठी त्यांनी मागितलेली किंमत आपण देण्याच्या स्थितीत नाही.

थोडक्यात खडसे काही मोठे पद घेऊन राष्ट्रवादीमध्ये दाखल व्हायला आलेले होते. पण देण्यासारखे कुठलेही मोठे पद आपल्यापाशी आता नाही, असेच पवारांनी सुचित केलेले आहे. अन्यथा साधनसामग्री म्हणजे सुरूंगाच्या काड्या किंवा स्फ़ोटकाची दारू वगैरे नसते ना? राजकारणात एका पक्षाला दगा देऊन दुसर्‍या पक्षात येणार्‍यांना कुठले तरी मोठे पद दिले जात असते. त्यातून नाराजांना आपला हेतू साध्य करता येतो आणि पक्षाच्या नेतृत्वावर सूडही उगवता येत असतो. स्वागत करणार्‍या पक्षाला गनिमी कावा केल्याची बाजी मारता येते. मात्र त्यासाठी जी किंमत नाथाभाऊ मागत होते, ती परवडणारी नाही वा आता हातात नाही; असे पवारांनी उघड सांगून भाजपातच नाथाभाऊंची गोची करून टाकली आहे. दिर्घकाळ महाराष्ट्राच्या राजकारणात महत्वाच्या पदावर काम करूनही खडसे यांना पवारांचा मुखवटा आणि चेहरा ओळखता आलेला नसेल, तर त्यांची कींव केली पाहिजे. खडसेंपेक्षाही उद्धव ठाकरे सावध निघाले म्हणायचे. निदान आपला चेहरा शाबुत राखुन त्यांनी पवारांनी ‘साधनसामग्री’ सुपूर्द करण्यापर्यंत कळ काढली होती. अर्थात ती सामग्री कुठे आणि कोणता भूकंप करणार आहे, त्याची प्रतिक्षा करावी लागणार आहे. त्या सुरूंगाची वात कुठवर पोहोचली आहे, त्याचा अंदाज उद्धवरावांनाही अजून यायचा आहे. तसे नसते तर त्याच औरंगाबादच्या संवादात पवारांनी बाळासाहेबांचे नाव घेऊन नव्या मुख्यमंत्र्यांना चाबकाचे फ़टके कशाला मारले असते? जिथे खडसेंचा डाव पवारांनी उघडा पाडला, तिथेच स्मारकासाठी झाडे तोडणार्‍या शिवसैनिकांना फ़टके मारताना बाळासाहेबांनी काय केले असते, त्याची पवार ग्वाही देत होते. आरेची झाडे वाचवायला पुढाकार घेणार्‍या शिवसेनेने आपल्या स्मारकासाठी झाडे तोडली, म्हणून बाळासाहेबांनीच फ़टके मारले असते, असे फ़टकारे पवार मारतात, तेव्हा त्यांचा चेहरा समोर येतो ना?

नाहीतरी उद्धवराव आजकाल पवारांचे आदेश मानत असतात. मग पक्षप्रमुखाचा आदर्श म्हणून शिवसैनिकांनीही पवारांचे फ़टके निमूट सहन करण्याला कुठे पर्याय उरतो? कधीकाळी शिवसेनाप्रमुख आपल्या पाठीराख्यांना आदेश द्यायचे आणि त्याची भिती शासनालाही असायची. आता पवार शिवसेना पक्षप्रमुखांना आदेश देतात आणि फ़टकेही मारतात. पण कोणाची बोलायची हिंमत उरली आहे काय? भाजपाच्या काही लोकांनी औरंगाबादच्या स्मारकासाठी झाडे तोडल्याचा मुद्दा आणला, म्हणून शिवसैनिक त्यांच्यावर तुटून पडलेले होते. पण पवारांनी तोच मुद्दा घेऊन शिवसेनेला चाबकाचे फ़टके मारल्यावरही शिवसेना कशी चिडीचुप आहे ना? कारण पवारांवर चकार शब्द उच्चारला तर मुख्यमंत्रीपद सोडावे लागेल. ते मिळवण्यासाठी पवारांचे आदेश शिरसावंद्य मानण्याला पर्याय कुठे आहे? याला नव्या युगातला सन्मान स्वाभिमान म्हणतात. बिचार्‍या खडसेंच्या पदरात काहीच पडलेले नसता त्यांना चटके बसलेले असतील, तर मुख्यमंत्री होण्यात शिवसेनेने फ़टके सहन करायला कुठे पर्याय असतो? याला राजकारण म्हणतात. ते खेळताना पवार कधी मुखवटा लावून समोर येतात आणि कधी अकस्मात मुखवटा काढून चेहरा दाखवित व्यवहार सुरू करतात, त्याचा थांगपत्ता लागत नाही. त्यासाठीच तर पवार साहेब मुरब्बी धुर्त असे गोडवे माध्यमात पत्रकारांकडून गायले जातात ना? उद्धवना मुख्यमंत्री होण्यासाठी आदेश देण्यापासून शिवसैनिकांना फ़टके देण्यापर्यंत शिवसेना पवारांच्या आहारी कधी गेली, ते शिवसैनिकांनाही अजून समजलेले नाही. पण हे चालायचेच. पित्याने दिलेला शब्द पाळण्यासाठी प्रभू रामचंद्राने वनवास सोसला होता. तर आधुनिक रामभक्तांनी पित्याला दिलेला शब्द पाळण्यासाठी कितीही टोकाची अगतिकता केली, तर त्याला चुकीचे कसे म्हणता येईल? कदाचित शिवसेनेला पुर्णपणे राष्ट्रवादीत सामावून घेण्यासाठी आवश्यक असलेली ‘साधनसामग्री’ हातात येण्याची प्रतिक्षा पवार करीत असावेत. तोपर्यंत नुसते फ़टके व फ़टकारे यावर काम चालवणे त्यांनाही भाग आहे.