दादरीतल्या हिंसेला जबाबदार कोण?

   

सामुहिक भयगंड प्राण्यांच्या कळपामध्ये उपजत समुह मनोवृत्तीची जाणिव उत्पन्न करत असतो आणि मग त्यामुळे जे आपल्या कळपातले नाहीत असे वाटते, त्यांच्या विरोधा्त भयंकर क्रुर प्रतिक्रियेचा उदभव होतो - बर्ट्रांड रसेल

दिल्लीनजिक उत्तर प्रदेशातील दादरी येथे एका वस्तीत एक भयंकर घटना घडली. एका मुस्लिम कुटुंबात कोणी गोमांस शिजवुन खाणार असल्याची अफ़वा पसरली आणि अवघा गाव तिथे गोळा झाला. त्या जमावाने मग खरेखोटे न तपासता सरळ त्या कुटुंबावर हल्ला चढवला. त्या मारहाणीत कुटुंबाचा प्रमुख महंमद अखलाक हा मरण पावला, तर त्याचा मुलगा गंभीर जखमी झाला. अंगावर शहारे आणणारी अशीच ही घटना आहे आणि त्यामुळे कुणाही संवेदनशील व्यक्तीचे हृदय हेलावले पाहिजे. पण सोशल मीडियात ज्यांनी यावरून कल्लोळ माजवला, ती मंडळी खरेच इतकी संवेदनशील व मानवतावादी आहेत काय? त्यांच्या मनात जी चीड उफ़ाळून आली, ती मृत व्यक्ती माणुस आहे म्हणून आलेली आहे, की त्याचे नाव व मारणार्‍या जमावाच्या धर्मामुळे इतका उमाळा आला आहे? ही बाब तपासणेही अगत्याचे आहे. कारण अशा घटना निदान भारतात नव्या नाहीत, की भाजपाची देशात सत्ता आल्यानंतरच घडलेल्या नाहीत. तुमच्या भावना खरेच प्रामाणिक असतील, तर असे कुठेही वा कुठल्याही व्यक्तीच्या संबंधात घडले तरी हृदय द्रवले पाहिजे. संताप यायला हवा. तो धर्म वा नावानुसार चिकित्सक असता कामा नये. म्हणजे असे, की मृताचे नाव महंमद अखलाक ऐवजी मनोहर असते तरी तुमच्या तळपायाची आग मस्तकात जायला हवी ना? तसा अनुभव येतो काय? की पुरोगामी ठरण्यासाठी मुस्लिम नावाचा कुणी मारला गेला, मगच संवेदनशीलता जागते. उलट हिंदू असेल तर तीच संवेदनशीलता झोपा काढते. अनुभव असा आहे, की जमाव कुठल्या धर्माचा आहे, त्यानुसार पुरोगामी संवेदनशीलता कार्यरत होते किंवा झोपा काढते. तसे नसते तर ह्याच लोकांनी इतकाच कल्लोळ तीन वर्षापुर्वी मुंबईत रझा अकादमीच्या दंगलखोरी नंतरही केला असता. पण अनुभव तसा अजिबात नाही.


११ ऑगस्ट २०१२ रोजी आझाद मैदानच्या परिसरात हिंसेचे थैमान घातले गेले होते. अमर जवान ज्योती या स्मारकाची मोडतोड झाली, बसेस रोखून प्रवाश्यांना मारहाण झाली. अगदी पोलिसांवरही हिंसक हल्ले झाले व पोलिसांच्या गाड्याही पेटवल्या गेल्या होत्या. त्यातून पत्रकारही सुटले नव्हते. बोरीबंदर स्थानकात बंदोबस्ताला असलेल्या महिला पोलिसांशी राजरोस अश्लिल चाळे केले गेले. किती व कोण जखमी झाले, त्याचा तपशील इथे द्यायला नको. प्रकार इतका भीषण होता व लोकांमध्ये इतकी सतप्त प्रतिक्रीया उमटली होती, की मुंबईच्या पोलिस आयुक्तांना तडकाफ़डकी बदलावे लागले होते. पण या सर्व घटनाक्रमापासून तथाकथित पुरोगामी मैलोगणती दूर राहिले होते. कोणाच्या डोळ्यात अश्रू आले नाहीत, की कोणी कारवाईची मागणी केली नाही. फ़ार कशाला? राज्यात पुरोगामी सरकार होते आणि त्याने पोलिसांना आदेश दिले होते, की रमझानचे उपवास चालू असल्याने तोवर कुणाला पकडू नका. कुणाला त्या महिला पोलिस, रस्त्यावरचे प्रवासी वा पत्रकारांवरील हल्ल्याने विचलीत केले होते काय? अजिबात नाही! त्यात मग महाराष्ट्र नवनिर्माण सेनेला पुढाकार घ्यावा लागला होता. हा सगळा घिंगाणा कशासाठी घातला गेला होता? तिकडे दूर कुठे इशान्येला म्यानमार नावाचा देश आहे. तिथल्या बौद्ध जनतेने रोहिंग्या मुस्लिमांवर अत्याचार केले. घरेदारे जाळली म्हणून मुंबईत हा हिंसक धुमाकुळ झाला होता. तेव्हा कोणकोण नामवंत पुरोगामी रस्त्यावर आले, कारवाईच्या मागणीसाठी खुलेआम पुढे सरसावले होते? उलट त्यातले बहुतांश पोलिसांनी लाठी उगारली नाही वा गोळीबार केला नाही, म्हणजेच शहाणपणा केला, अशी सारवासारवी करीत होते. आज एका दुरच्या खेड्यातल्या घटनेने अस्वस्थ झालेल्यांच्या संवेदना, अशा निवडक व चिकित्सक असतात. त्यांनाच आपल्याकडे पुरोगामी म्हणून ओळखले जाते.

याचा अर्थ दादरी उत्तर प्रदेशातील घटना योग्य वा समर्थनीय ठरत नाही. तिचाही निषेध व्हायला हवा आणि त्यातले जे कोणी गुन्हेगार असतील, त्यांना पकडून कठोर शिक्षा द्यायला पाहिजे. पण ती मागणी करणार्‍या सर्वांचा एकच सूर असला पाहिजे. त्यात पुरोगामी प्रतिगामी अशी विभागणी होण्याचे कारण नाही. ती विभागणी होते, तेव्हा मग हिंसाही पुरोगामी व प्रतिगामी अशी विभागली जाते. आज ज्यांना दादरीच्या घटनेने अस्वस्थ केले आहे, त्याच्या हेतूविषयी म्हणूनच शंका घेतल्या जातात. कारण असे लोक नेमक्या मुंबईच्या घटनेनंतर चिडीचुप गप्प बसतात. दोन्हीतला फ़रक काय आहे? दादरीची घटना एका छोट्या गावापुरती आहे आणि मुंबईची घटना एका मोठ्या आर्थिक महानगरातली आहे. तिथे प्रसंग घडला तेव्हा निदान पोलिस फ़ाटा हजर नसेल वा अपुरा असेल. पण मुंबईची घटना त्याहीपेक्षा भीषण व मोठी असताना पोलिस आयुक्त जातिनिशी हजर होते. तरीही दंगलखोरांनी धुमाकुळ केला. त्यातल्या एका दंगलखोराला कुणा दुय्यम अधिकार्‍याने पकडले, तर सोडून देण्य़ासाठी खुद्द आयुक्तच आदेश देत असल्याचे कॅमेराने टिपले होते. इतक्या टोकाचा पक्षपात झाला होता. कशासाठी पुरोगामी सरकार बोटचेपे धोरण घेत होते? कशासाठी आयुक्तच दंगेखोराला पाठीशी घालत होते? कशासाठी तमाम पुरोगामी तोंडे मुग गिळून गप्प बसली होती? दंगेखोर हिंसाचारी मुस्लिम होते म्हणून? आज त्यांनाच खुप दूरच्या घटनेने कंठ कशाला फ़ुटला आहे? जमाव हिंदूंचा व बळी मुस्लिम आहे म्हणून? पुरोगामीत्वाची व्याख्या इतकी सोपी व फ़ुटकळ करून ठेवल्याने त्याची विश्वासर्हता संपली आहे. अगदी माध्यमांच्या गाड्या जाळल्या असतानाही कोणी पत्रकार तेव्हा अविष्कार स्वातंत्र्यावरचा हल्ला म्हणून आक्रोश करताना दिसला नव्हता. फ़रक तिथे पडतो. या पक्षपातानेच भारतीय समाजात भाषा, प्रांत धर्म व जातीनुसार कळपाची मानसिकता जोपासली गेली आहे.

दादरीसारख्या शेकडो घटना देशाच्या विविध भागात घडत असतात आणि त्याच्या बातम्याही कुठे येत नाहीत. तेव्हाही बळी व अन्यायकर्त्याच्या धर्मानुसार विभागणी केली जात असते. त्याचा परिणाम समाजमनावर होत असतो. सर्व बाजू व सत्य समोर येत राहिले, तर समाजात संवेदनशीलता जागरूक रहाते. अन्यथा तिचेही पक्षपाती विभाजन होत असते. दादरीच्या उलट्या घटना बंगालामध्ये अनेक घडल्याचे वृत्त तुरळक कुठल्या वर्तमानपत्रात बघायला मिळते. त्यावरून कितीजण विचलीत होऊन पुरोगामीत्वाची साक्ष द्यायला पुढे येतात? तेव्हा कितीजण धर्मनिरपेक्ष चेहरा सिद्ध करायला सरसावतात? जेव्हा समाजातला असा पुरोगामीपणा एका धर्माच्या बाबतीत पक्षपाती असल्याची धारणा होते, तेव्हा मग त्यातला दुर्लक्षित होत असल्याची टोचणी लागलेला दुसर्‍या धर्मातला वर्ग, त्यांना चुचकारणार्‍यांच्या आहारी जाऊ लागतो. हिंदू म्हणून घेणारा बहुसंख्य वर्ग मागल्या काही वर्षात कशामुळे विचलीत झाला आहे, त्याचे उत्तर त्यात सामावले आहे. मोदी म्हणजे मुस्लिमांचा कर्दनकाळ अशी प्रतिमा बारा वर्षे रंगवल्यानंतर मोदी देशातला लोकप्रिय नेता होऊ शकला, हे पक्षपाती पुरोगामीत्वाचे पाप आहे. मोदी हिंदूच्या गळ्यातला ताईत बनवायला हाच पुरोगामी मुर्खपणा व पक्षपात कारणीभूत ठरला. ज्या पुरोगामीत्वाने हिंदूंमध्ये मुस्लिमांसारखी कळपाची मानसिकता रुजवली व जोपासली. आता त्याचे उलटे परिणाम दिसू लागले आहेत. जर म्यानमारच्या मुस्लिमांवर अन्याय झाल्याच्या शंकेने मुंबईत कोणालाही शिकार बनवता येत असेल, तर दादरीत संशयाचे भूत धुमाकुळ घालणारच. रझा अकादमीची झुंड मोठी म्हणून हिंसा करणे ग्राह्य मानले गेले, तर दादरीत जी झुंड मोठी तिच्या हिंसाचाराला समर्थन मिळत असते. म्हणून दोष कुठल्याही धर्मांधांपेक्षा पक्षपाती पुरोगामी वर्तनाचा व प्रवृत्तीचा आहे. तेच यातले खरे गुन्हेगार आहेत.