नाट्य, पटकथा आणि राजकारण

गेल्या आठवडाभरात महाराष्ट्रातील राजकारणाने अनेक धक्कादायक वळणे घेतलेली आहेत. त्यामध्ये युती मोडून दोन्ही कॉग्रेसच्या नेत्यांसोबत गेलेले शिवसेना पक्षप्रमुख उद्धव ठाकरे लोकांनी बघितले. तसेच अकस्मात काकांना व राष्ट्रवादीला बगल देऊन भाजपाच्या गोटात गेलेले अजितदादा पवारही लोकांनी बघितले आहेत. भाजपा व अजितदादांनी एकत्र येऊन स्थापन केलेले ८० तासांचे सरकार आपण बघितले आणि बहूमत सिद्ध करण्याचा विवाद सुप्रिम कोर्टात गेलेलाही आपण अनुभवला आहे. राज्यात अपुर्व अशा अतिवृष्टी व पावसाने धुमाकुळ घालून शेतकर्‍यांना आयुष्यातून उठवलेले असताना, हा राजकीय खेळ चालू होता. त्यावर जनतेला काय वाटते याची कोणालाही फ़िकीर नसल्याचेही आपल्याला बघायला मिळालेले आहे. त्यामुळे लोककल्याणकारी सरकार वा लोकशाहीच्या पुस्तकी कल्पना बाजुला ठेवून, आपल्याला अशा घटनाक्रमाकडे बघणे आवश्यक आहे. एकप्रकारचा कुरघोडीचा खेळ आपण बघितला आहे. पण त्यातले अनेक वळसे कंगोरे समजून घेतले तरी लक्षातही येत नाहीत, इतकी त्यात जटील गुंतागुंत आहे. बातमीदारी वा कॅमेरा सर्व गोष्टी टिपून घेत असला, तरी त्यातून सर्व आशय आपल्यापर्यंत पोहोचतो असे नाही. यातली सर्वात धक्कादायक बाब अशी, की अजितदादांनी दगाफ़टका केलेला असूनही तोंडघशी पडलेल्या देवेंद्र फ़डणवीस वा भाजपा यांनी पवार मंडळींवर कुठलाही दोषारोप केलेला नाही. ही सर्वात मोठी ब्रेकिंग न्युज आहे. पण त्याची फ़ारशी कुठे चर्चा उहापोह झालेला नाही. मग शंका येते, की काहीतरी वेगळ्या हेतूने हे अल्पायुषी सरकार बनवण्यात आले आणि हेतू संपताच मोडूनही टाकण्यात आले. बाळासाहेब ठाकरे युती वा आघाडी म्हणजे गाजराची पुंगी असे म्हणायचे. ही तशीच पुंगी होती काय? वाजवायची तितकी वाजवून झाल्यावर मोडून खाल्ली गेली आहे का? असेल तर ती पुंगी बनवणारे कोण व त्यांनी त्यातून काय साधले आहे?

शनिवारी सकाळी सर्वांना थक्क करणारा प्रसंग वाहिन्यांवरून प्रक्षेपित होत होता. आदल्या रात्री म्हणजे शुक्रवारी कॉग्रेस शिवसेना व राष्ट्रवादी अशा तीन पक्षांचे सरकार स्थापन होणार अशी बातमी पक्की झालेली होती. सकाळी घरोघर आलेल्या वृत्तपत्रामध्ये तशीच हेडलाईन होती. पण हाती पडलेले वर्तमानपत्र आणि वाहिन्यांवर झळकणारी बातमी; यात जमिन अस्मानाचा फ़रक होता. कारण शनिवारी सकाळी राष्ट्रवादी कॉग्रेसचे गटनेते अजितदादा पवार, भाजपाच्या देवेंद्र फ़डणवीस यांच्या नेतृत्वाखाली स्थापन झालेल्या सरकारमध्ये उपमुख्यमंत्री म्हणून शपथ घेत होते. अर्थात त्यानंतर त्यांनी राज्यातील शेतकर्‍यांचे भवितव्य आणि कल्याण यासाठी भाजपा व राष्ट्रवादी यांचे संयुक्त सरकार स्थापन झाले असल्याची ग्वाही दिलेली होती. त्याच्याही पुढे जाऊन पाच वर्षे हे सरकार स्थीर चालेल, अशीही ग्वाही दिलेली होती. पण त्याविषयी खुद्द भाजपा व राष्ट्रवादी अशा दोन्ही पक्षाचे समर्थक अनुयायी देखील साशंक होते. सामान्य जनतेला तर यापैकी कशाचेही सोयरसुतक नसते. त्यामुळे माध्यमे व सोशल मीडियात धुमाकुळ चालला होता. मग फ़डणवीस, अजितदादा व अन्य पक्षातले लोक काय म्हणतात, त्यांचे आरोप प्रत्यारोप अशा बातम्यांचा पूर आला. रविवारी अशा सरकारला सुप्रिम कोर्टात आव्हानही दिले गेले. मंगळवारी सकाळी तिथे बहूमताविषयी निकाल आल्यावर अजितदादा यांनी आपल्या पदाचा राजिनामा दिला. पाठोपाठ दोन तासात मुख्यमंत्री देवेंद्र फ़डणवीस यांनीही आपल्या पदाचा राजिनामा देऊन विषय संपवून टाकला. हा सगळा घटनाक्रम होता, की घडवून आणलेले नाट्य होते? असेल तर त्याची पटकथा व संहिता कोणी लिहीलेली होती? त्यातून प्रत्येक पक्षाने नेमके काय साधले? कारण जसा घटनाक्रम दिसतो वा दाखवला जातो, तितकाच त्यातला आशय नाही. त्यात तर्काला वा बुद्धीना पटणार नाहीत, अशा अनेक जागा व गोष्टी आहेत.

पहिली गोष्ट म्हणजे महाराष्ट्रातले दोन पक्षनेते एकत्र आले, म्हणून चटकन राज्यपाल इतक्या घाईगर्दीने त्यांचा शपथविधी उरकायला दुधखुळे गृहस्थ नाहीत. दुसरी गोष्ट म्हणजे या दोन नेत्यांसह राज्यपालांना असे काही घाईगर्दीने करायची मोकळीक राष्ट्रपती राजवटीने शिल्लक ठेवलेली नव्हती. म्हणजेच त्यात केंद्रीय गृहमंत्री, पंतप्रधान व राष्ट्रपती अशा लोकांनी एकदिलाने काम करण्याची गरज होती. त्यांनी अवेळी ही कामे उरकली आणि भल्या सकाळी देवेंद्र व अजितदादा यांच्या शपथविधीचा मार्ग प्रशस्त केला. म्हणूनच ह्या सगळ्या घटनाक्रमाला राजकीय साहसकथाही मानता येत नाही. त्यामागे काही मोठी कथा किंवा महानाट्य दडलेले आहे. कारण हे सरकार दिर्घकाळ चालवण्यासाठी नसावेच. काही ठराविक गोष्टी राज्यपाल करू शकत नसतात आणि लोकनियुक्त सरकारच निर्णय घेऊ शकत असते. म्हणून मग अल्पजिवी का होईना; पण घटनात्मक शपथ घेतलेला मुख्यमंत्री आवश्यक होता. जोपर्यंत आपला म्हणजे भाजपाचाच मुख्यमंत्री होणार अशी पक्षाला व दिल्लीश्वरांना खात्री होती, तोपर्यंत इतकी घाईगर्दी झालेली नव्हती. तीन पक्षांचे सरकार जमणारच नाही, या आशेवर भाजपा बसलेला होता. थकूनभागून शिवसेना माघारी येईल आणि आपलेच सरकार पुन्हा मुख्यमंत्र्यासह येणार, अशी अपेक्षा होती. पण शुक्रवारी तिन्ही पक्षांचे नेहरू सेन्टरच्या बैठकीत एकमत झाले व त्यात उद्धव ठाकरे यांच्या नावावर शिक्कामोर्तब झाले. रात्री आठ वाजण्याच्या सुमारास सेना प्रवक्त्याने त्याला दुजोरा दिल्याच्या बातम्या माध्यमातून झळकू लागल्या. तिथे घटनाक्रमाने एकदम चमत्कारीक वळण घेतले. भाजपाचा आपलेच सरकार येणार हा ए प्लान होता. जेव्हा तोच कोसळताना दिसला, तेव्हा तात्काळ बी प्लान कार्यरत झाला. ज्याची सुत्रे दिल्लीश्वर हलवित होते. म्हणून राष्ट्रपती भवन, पंतप्रधान, गृहमंत्री एकाच वेगाने कामाला लागले. राज्यपाल व देवेंद्र यांच्यासहीत राष्ट्रवादीचे गटनेतेही बाकी गोष्टी बाजूला ठेवून त्याच कामाला हजर झाले.

वेगवान घडामोडींचा कालक्रम तपासण्यासारखा आहे. शुक्रवारी रात्री आठच्या सुमारास उद्धव ठाकरे यांच्या नावावर शिक्कामोर्तब झाल्याची पहिली बातमी आली. त्यानंतर अवघ्या बारा तासात देवेंद्र यांचा शपथविधीही उरकला गेलेला होता. बातम्यांमध्ये ‘रात्रीच खेळ चाले’ असल्या शेलक्या भाषेत त्यावर टिप्पणी झाली. पण त्यामागची कथा वा नाट्य शोधण्याचाही विचार झाला नाही. जणु हे सरकार राष्ट्रवादीतले आमदार फ़ोडण्यासाठीच रचले गेले आहे, असे मानून बोलघेवडे बाजार सुरू झाला. ऑपरेशन कमल असली बाष्कळ भाषा सर्वत्र ऐकायला मिळू लागली. पण सुत्रे व चक्रे इतक्या वेगाने कोण व कशाला फ़िरवतो आहे, त्याची शंकाही कोणाच्या मनात आली नाही. किंबहूना ह्या नाट्याचे जे कोणी सुत्रधार होते, त्यांना जनतेपर्यंत जे चित्र पाठवायचे होते, त्यात माध्यमांना यथासांग वापरले गेले. भाजपाची वा देवेंद्र यांची सत्तालालसा रंगवण्याची घाई प्रत्येकाला इतकी झालेली होती, की घटनाक्रमातील खाचाखोचाही बघायची इच्छा कोणाला नव्हती. ऑपरेशन कमल ज्याला म्हणतात, त्यामध्ये अन्य पक्षातून कोणाला फ़ोडलेले असेल, तर अशा नेत्याला त्याच्या मुळ पक्षातून आलेल्या कुणा दुताशी संपर्कही साधू दिला जात नाही. कर्नाटक विधानसभेतील नेते आमदार मुंबईला पळवून आणलेले असताना त्यांना भेटायचा आटापिटा इथल्या कॉग्रेसजनांनी केला होता. तिथले ज्येष्ठ मंत्री शिवकुमार आले तर त्यांचेही गाठोडे वळून मुंबई पोलिसांनी त्यांना विमानतळावर नेवून टाकलेले होते. पण या ऑपरेशन कमल मध्ये अजितदादा आपल्याच घरी बसलेले होते आणि त्यांना भेटायला एकामागून एक राष्ट्रवादी नेते व शिष्टमंडळांची रीघ लागलेली होती. कोणी पोलिस वा भाजपा नेता येणार्‍याला रोखत नव्हता. किती चमत्कारीक आहे ना? त्याहीपेक्षा गंमत म्हणजे तिकडे कोणी भाजपावाला फ़िरकतही नव्हता. पळवलेल्या नेत्यांना वा आमदारांना इतकी सुट दिली जाते काय? पण हे बघितले तर दिसू व समजू शकते. बघायचेच नसेल तर?

कुठल्याही चित्रपट, नाटक वा कथाकादंबरीत आपल्याला हवी तशी कथा सरकत नसते. किंबहूना आपल्या तर्कानुसार वा विवेकबुद्धीनुसार कथा पुढे जात नाही. त्यात अनेक वळणे आडवळणे येत असतात. त्यातली पात्रेही आपल्याला पटतील अशी वागत नसतात. जो कोणी लेखक असतो, त्याला हवी तशी पात्रे व त्यांच्या हालचाली, तो आपल्यासमोर पेश करीत असतो. आपल्या मनात प्रत्येक पात्र वा प्रसंगातून कोणती प्रतिक्रीया उमटावी, हे त्याने आधी ठरवलेले असते आणि त्यानुसारच लेखक पात्रे व प्रसंग लिहीत असतो. अशा कथेमध्ये जे आपण बघू नये ते शिताफ़ीने दडवलेले असते, किंवा अंधुक धुसर करून टाकलेले असते. परिणामी लेखक दिग्दर्शकाला अपेक्षित असते, तितकेच आपण पाहू शकतो. त्याच्या पलिकडले बघता येत नाही. चुकून आपल्या नजरेत काही गोष्टी आल्या वा खटकल्या; तरी त्याचा कुठलाही खुलासा आपल्याला मिळणार नसतो, इथेही एक गोष्ट लक्षात घेण्यासारखी आहे. शनिवारी सकाळी अकस्मात हा शपथविधी झाला आणि भाजपाने त्यात पुढाकार घेतला, याविषयी शंका घेता येत नाही. त्यात अजितदादांवर देवेंद्र व भाजपाने विश्वास ठेवून पुढल्या हालचाली केल्या असे दिसते. किंबहूना इतके होऊन भाजपाचे नाक कापले गेलेले आहे. त्याचे एकमेव कारण भाजपाने अजितदादांवर विश्वास ठेवणे असेच दिसते आहे. त्यामुळे अजितदादांनी भाजपा व देवेंद्रना तोंडघशी पाडले, हे साफ़ कुणालाही दिसू शकते. पण त्यानंतर लगेच पत्रकार परिषदेत बोलताना फ़डणवीसांनी चुकूनही अजितदादांवर दोषारोप केलेला नाही. त्यांनी दगाफ़टका केल्याचा आरोपही केलेला नाही. ताज्या घटनेत ज्याने दगा दिला, त्यावर अगत्याने मौन पाळणारे फ़डणवीस; त्याच पत्रकार परिषदेत एक महिना आधीपासून शिवसेना व उद्धव ठाकरे कसे दगा देत गेले, त्यावर तितक्याच अगत्याने दोषारोपण करतात ना? यातला विरोधाभास कोणाच्याच लक्षात येऊ नये?

आता अपघात वा घातपात झाला आहे आणि त्यात दुखापत झालेली व्यक्ती त्या संदर्भात जबाबदार असलेल्यावर कुठलाही आरोप करीत नाही? पण महिनाभर आधी झालेल्या कुठल्या भांडणाला जबाबदार असलेल्यांवर दोषारोप करते, ही विचित्र गोष्ट नाही काय? उद्धव ठाकरे वा शिवसेना यांच्या असहकारामुळे युतीचे सरकार बनू शकलेले नाही. त्यामुळे असे सरकार बनून माघार घेतल्याने कोसळण्याची नामुष्की भाजपाच्या वाट्याला आलेली नाही. ती नामुष्की अजितदादांनी तीन दिवसाच्या सहवासात दिलेली आहे. पण त्याविषयी भाजपाचे व फ़डणवीस यांचे पुर्णपणे मौन आहे. मग त्याला दगाफ़टका म्हणायचे की विचित्र सहकार्य म्हणायचे? दादांच्या बाबतीत फ़डणवीस व भाजपाची प्रतिक्रीया ही उपकृत झालो, अशीच नाही काय? मग असा प्रश्न पडतो, की अजितदादांनी दोनतीन दिवसांसाठी भाजपाच्या सोबत येऊन कोसळणारे सरकार स्थापण्यामध्ये केलेली मदत, हे उपकार कशासाठी असू शकतात? याला जोडून आणखी एक प्रश्न आहे. शपथविधी झाल्यानंतर अजितदादा यांनी उपमुख्यमंत्री म्हणून नेमके काय सरकारी काम केले? ते आपल्या भावाच्या वा नंतर दोन दिवस आपल्याच घरी बसून होते. मधल्या काळात एक दिवस त्यांनी विधानभवनाच्या परिसराला भेट देऊन यशवंतरावांच्या स्मृतीदिनाच्या सरकारी सोहळ्यात भाग घेतला. पण रस्ता ओलांडल्यावर असलेले मंत्रालय वा सरकारी कार्यालयात जाण्याची तसदी त्यांनी अजिबात घेतली नाही. शपथविधी उरकल्यानंतर फ़डणवीस मात्र अखंड कार्यरत होते. मुख्यमंत्री म्हणून त्यांनी पदभार स्विकारला आणि अनेक विषय निकालातही काढले. पण अजितदादा पदभार स्विकारायलाही मंत्रालयाकडे फ़िरकले नाहीत. मग त्यांनी शपथविधी कशाला उरकला होता? निव्वळ देखावा पार पाडण्यासाठी ते औपचारिकरित्या तिथे हजेरी लावायला गेले होते काय? दोन दिवसासाठी भाजपाचा मुख्यमंत्री अधिकृतपणे काम करील, त्याच्या अधिकाराला अधिकृत ठरण्यासाठीच्या सरकार स्थापनेतील अजितदादांचे पात्र हे निव्वळ नेपथ्यरचनेचा भाग होते काय?

पुर्वीच्या काळात सरकारमध्ये बिनखात्याचे मंत्री असाही एक प्रकार असायचा. म्हणजे एखाद्या मंत्र्याकडून खाते काढून घेतले जायचे व पुढले काही खाते मिळण्यापर्यंत त्याला मंत्री म्हणूनही राखले जायचे. किंवा अन्य कुठलाही विषय त्याच्याकडे सोपवला जायचा. अशा मंत्र्याला बिनखात्याचा मंत्री संबोधले जायचे. त्या ८० तासात अजितदादांनी त्यापेक्षा कोणती वेगळी भूमिका स्विकारली? निरर्थक मंत्रीपद वा अधिकारपद घेऊन त्यांनी मिळवले काय? काहीकाळ गद्दारीचा शिक्का व पाठीराखे वा अनभिज्ञ कार्यकर्त्यांचे शिव्याशाप? राजिनाम्यानंतर वा सरकार कोसळल्याचे वृत्त आल्यानंतर काही तासातच अजितदादा काकांच्या सिल्व्हर ओक बंगल्यावर निवांत पोहोचले. जणु मधल्या तीन दिवसात काही घडलेलेच नाही अशा थाटात काकांनी पुतण्याचे स्वागत केले. बुधवारी भगिनी सुप्रियानेही विधानभवनात थोरल्या दादाला अशी गळाभेट दिली, की मधल्या दोनचार दिवसाचा सूर्यही उगवलेला नसावा. अर्थात सुर्य उगवला होता आणि मावळलाही होता. पण हे आधुनिक महानाट्य लिहीणार्‍या वा त्याचे सादरीकरण करणार्‍यांना सुर्य उगवलेला दाखवायचा नव्हता. दिसला तरी बघू द्यायचा नव्हता. मंचावर वा पडद्यावर घडणारे नाटक आपण बघत होतो. पण पडद्यामागून सुत्रे हलवणार्‍यांचा चेहराही आपल्याला दिसलेला नाही. आपली गोष्ट सोडा. आपण घरात बसून वर्तमानपत्र वाचतो किंवा टिव्हीवरच्या बातम्या बघतो. त्यासाठी कॅमेरा घेऊन धावणार्‍यांनाही मधल्या चार दिवसात उगवलेला सूर्य बघता आला नाही. कारण त्यांना रात्रीच खेळ चाले मालिकेतली भुताटकी भयभीत करीत असते. त्यातले विरोधाभास बघायची भिती वाटते. घटनाक्रमातले वळसे आडोसे दिसत नाहीत. खरे तर माध्यमांना, संपादकांना किंवा भाष्यकारांनाही कोणीतरी जे दाखवतो तितकेच बघायची हिंमत आहे. त्यापलिकडले बघणे वा त्यावर बोलण्याचीही भिती वाटत असते. अन्यथा अजितदादांविषयीचे देवेंद्रचे मौन वा धाकट्या पवारांचे बिनखात्याचे मंत्री असणे, नक्की खटकले असते. त्यांनी आपल्याला समजावले असते ना?