महाराष्ट्र भाजपा की गुजरात कॉग्रेस?

या आठवड्यात सोशल मीडियातून व अन्य माध्यमातून भाजपाने महाराष्ट्रात किती उमेदवार आयात केले व उसनवारीने उभे केलेत; त्याची नावनिशीवार यादीच प्रसिद्ध झाली आहे. त्यावरून टिकाही होते आहे. पण त्यातला पक्षीय अभिनिवेश बाजूला ठेवून राजकीय परिणामांचा विचार करायला हवा. भाजपानेच अशी उमेदवारांची उसनवारी केलेली नाही वा पक्षांतर करून उमेदवार आणलेले नाहीत. सगळ्याच पक्षांनी कमीअधिक प्रमाणात असे बाहेरचे उमेदवार उसनवारीने घेतलेत. यात कॉग्रेस पक्ष जुनाजाणता आहे आणि राष्ट्रवादी तर केवळ पोरं पळवणारी टोळी म्हणावी, असाच पक्ष आहे. पण त्यातून कॉग्रेसची शक्ती किती वाढली? दुसर्‍या पक्षात फ़ुट पाडणे वा तिथले बलवान नेते सत्तेची आमिषे दाखवून आपल्य गोटात आणणे, यात शरद पवार सर्वात जाणते आहेत. किंबहूना त्यांची संपुर्ण राजकीय कारकिर्दच अशा विक्रमांनी भरलेली आहे. दोनतीन वर्षापुर्वी याच पवारांनी गोपिनाथ मुंडे यांच्या कुटुंबात कलह निर्माण करून चुलत भावंडांना वैरी बनवले होते. आपल्याला कोवळ्या वयात आमदार करणार्‍या चुलत्याला दगा देऊन धनंजय मुंडे राष्ट्रवादीत सहभागी झाले आणि परळीची नगरपालिकाही राष्ट्रवादी पक्षाच्या कब्जात आली. पण त्यामुळे त्या पक्षाची ताकद किती वाढली? त्याची साक्ष ताज्या लोकसभा निकालांनीच दिलेली आहे. शिवसेना वा भाजपासह अनेक डावे पुरोगामी पक्ष फ़ोडून वा तिथले मातब्बर नेते आयात करून, पवारांनी आजवर राजकारण खुप केले. पण त्यांना आपल्याच मराठी राज्यात तरी स्वयंभू बलवान राजकीय पक्ष उभा करता आलेला आहे काय? शत प्रतिशत पवार असा राजकीय पक्ष त्यांना उभारता आलेला नाही. मग त्यांचेच अनुकरण करून भाजपाचे नवे नेते कुठला पक्ष उभारत आहेत? याप्रकारे सत्तेची समिकरणे जुळवता येतात, यात शंकाच नाही. पण दुरगामी राजकारणात टिकण्यासाठी संघटित पक्ष लागतो आणि पळवापळवीने पक्षाची उभारणी होत नाही, असे इतिहासच सांगतो. फ़क्त महाराष्ट्राचाच नाही, तर देशाचा व अन्य राज्यांचाही राजकीय इतिहासच असा आहे.

ज्या गुजरात राज्याने भाजपाला देश पादाक्रांत करणारा नरेंद्र मोदींसारखा नेता पुरवला, त्या राज्यात कॉग्रेस कशी उध्वस्त झाली, त्याचा भाजपाने कधी बारकाईने अभ्यास केला आहे का? आज भाजपा व पंतप्रधान नरेंद्र मोदी गुजरातला आपला बालेकिल्ला मानतात. पण दोन दशकांपुर्वी गुजरातमध्ये प्रमुख विरोधी पक्ष होण्याइतकीही भाजपाची शक्ती नव्हती. तिथे समाजवादी, जनता पक्षीय हेच कॉग्रेसचे विरोधक होते आणि भाजपा नव्याने आकार घेत होता. दुसरीकडे कॉग्रेस पक्ष त्याच गुजरातमध्ये ढासळत चालला होता. पण आपली सत्ता टिकवण्यासाठी कॉग्रेसने संघटना विस्तारण्यापेक्षा उसनवारीची रणनिती चालविली होती. म्हणून काही वर्षे सत्ता टिकवता आली. पण मोदींसारखा संघटक तिथे पाय रोवून उभा राहिला तर उसनवारीनेच कॉग्रेसला कायमचे खच्ची करून टाकले. आज तिथे मुळचा कॉग्रेसी म्हणावा, असा कोणी नेताच पक्षात शिल्लक उरलेला नाही. शंकरसिंह वाघेला किंवा मधूसुदन मिस्त्री यासारखे जुने संघ स्वयंसेवक गुजरातच्या कॉग्रेसचे गाडे ओढत आहेत. अशी वेळ गुजरात कॉग्रेसवर का यावी? तर त्यांनी घाऊक भावाने अन्य पक्षातले नेते व आमदार आयात करण्याची रणनिती राबवली. १९८९ सालात तिथे जनता दल व भाजपाचे संयुक्त सरकार सत्तेत आले. पण पुढे वितुष्ट आल्यावर जनता दलाच्या चिमणभाई पटेल सरकारचा पाठींबा भाजपाने काढून घेतला आणि कॉग्रेसने त्यांना आश्रय दिला. पुढे चिमणभाई आपले जनता दल सर्व आमदार व मंत्र्यांसह कॉग्रेसमध्ये घेऊन गेले. म्हणून कॉग्रेस तिथे शक्तीमान झाली काय? तेव्हा तिसर्‍या क्रमांकाचा असलेला भाजपा दुसर्‍या क्रमांकावर आला आणि त्याच्याकडेच लोक कॉग्रेसला पर्याय म्हणून बघू लागले. पण सत्तेचा हव्यास कॉग्रेसला शांत बसू देत नव्हता. म्हणूऩच १९९५ सालात भाजपाकडे लोकांनी सत्ता सोपवल्यावर कॉग्रेसने वाघेला इत्यादी भाजपा नेत्यांशीच सत्तेचे खेळ सुरू केले. भाजपातले गट-तट फ़ोडून सरकारे बनवली, पाडली. किती बलवान होत गेली कॉग्रेस? तिथे वाघेला, केशूभाई, सुरेश मेहता, भरत पारेख अशा नेत्यांना पुढे करून कॉग्रेस किती काळ खेळू शकली? त्या उसनवारीने कॉग्रेस आपली राजकीय शक्ती किती वाढवू शकली होती? आज इथे महाराष्ट्रामध्ये ज्याप्रकारची रणनिती भाजपाने जिंकू शकणारे उमेदवार आयात करण्यासाठी वापरली, त्यापेक्षा तेव्हाच्या गुजरात कॉग्रेसचे डावपेच भिन्न होते काय? मग प्रश्न पडतो की युती मोडणारा वा त्यासाठी अन्य पक्षातून नेत्यांची आयात करणारा भाजपा, खरेच गुजरातच्या मोदींचा आहे काय?

१९८४ सालात राजीव लाटेत धुळधाण उडालेल्या भाजपाची नव्याने उभारणी लालकृष्ण अडवाणी यांनी आयात उमेदवारातून केली नव्हती. आपल्याच पक्षातील नव्या तरूणांना उमेद देवून संघटनात्मक बळावर अवघ्या पाच वर्षात राष्ट्रीय राजकारणात पक्षाला उभारी दिली होती. त्याही नंतर सतत संघटनात्मक बळ वाढवून अवघ्या सात वर्षात लोकसभेतील सर्वात मोठा पक्ष होण्यापर्यंत मजल मारली होती. मात्र त्यानंतर सत्तेच्या मागे लागलेल्या भाजपाने कुठल्याही पक्षाचे ‘निवडून येऊ शकणारे’ नेते व उमेदवार गोळा करताना पाचसहा वर्षे सत्ता बळकावली. पण अशा ‘बलवान’ झालेल्या भाजपाची पुढल्या दहा वर्षात काय अवस्था झाली? शायनिंग इंडिया म्हणत २००४ सालात मध्यावधी निवडणूकीत भाजपाने आपली शक्ती गमावली आणि त्याच गडबडीत अडवाणींसारखा लोहपुरूषही वितळून गेला. त्या कालखंडात पक्षात आलेले ‘निवडून’ येऊ शकणारे किती उसनवारीचे नेते भाजपात टिकून राहू शकले? त्याच काळात चौटाला वा बन्सीलाल यांच्याशी खेळलेल्या लपंडावात हरयाणात पक्षाची साफ़ घसरगुंडी झाली आणि गेल्या लोकसभेत जनहित कॉग्रेस नामक पक्षाशी भाजपाला हातमिळवणी करावी लागली. त्या जनहित पक्षाचे संस्थापक भजनलालही ‘बलवान’ राजकारणी होते. १९७७ सालात जनता पक्षाचे मुख्यमंत्री देवीलाल यांच्या विरोधात बंड करून त्यांचे नेतृत्व बदलायला लावण्यात सुषमा स्वराज यांचा पुढाकार होता. तो बदल होऊन भजनलाल हरयाणाचे मुख्यमंत्री झाले आणि अडीच वर्षात इंदिरालाट आल्यावर अवघा जनता पक्ष मंत्रीमंडळासह कॉग्रेसमध्ये घेऊन गेले होते. २००४ सालात त्यांना कॉग्रेसने पुन्हा मुख्यमंत्रीपद दिले नाही, म्हणून त्यांनी बाहेर पडून वेगळा प्रादेशिक पक्ष बनवला आणि दहा वर्षानंतर भाजपला त्यांच्याच पक्षाशी गेल्या लोकसभेत युती करावी लागली होती. मात्र मध्यंतरी ३६ वर्षे उलटून गेली आहेत. अशा प्रकारे पक्षाची शक्ती वाढवण्याचे प्रयोग नवे नाहीत. पण त्यातून भाजपाचे सोडाच कुठल्याही पक्षाचे बळ वाढल्याचे इतिहास सांगत नाही. अर्थात तातडीने सत्ता काबीज करता येते. पण जेव्हा सत्ता जाते, तेव्हा असे उसने अवसान कितपत टिकते, त्याचे नमूने शेकड्यांनी उपलब्ध आहेत. खुद्द भाजपाही त्याचा बळी आहे. मग पुन्हा त्याच वाटेने जाण्याचे कारण काय असा प्रश्न पडतो.

महाराष्ट्रात भाजपाने स्वबळावर सता मिळवावी किंवा निवडणूका लढवाव्यात, यात गैर काहीच नाही. एकहाती बहूमत संपादनाची इच्छा बाळगण्यात काहीही चुक नाही. पण स्वबळ म्हणजे ऐनवेळी अन्य पक्षातले बलवान स्वयंभू उमेदवार आणून आपली शक्ती वाढल्याचे दावे करू नयेत, इतकी अपेक्षाही चुक मानता येणार नाही. अधिक असा दावा करताना आणि त्यावर आपल्या पक्षाच्या प्रतिष्ठेची बाजी लावताना, जुन्या मित्राशी लपंडाव खेळणे कितपत योग्य आहे? असे अनेक दिग्गज उमेदवार व नेते पक्षात आणून भाजपाची इथलीही शक्ती किती वाढली आहे? युती काळात ज्यांना मंत्रीपदे दिली त्यांनीच पुढे राष्ट्रवादीत जाऊन भाजपाला संपवायचे डावपेच खेळलेले नाहीत काय? अशा बेभरवशी लोकांना सोबत घेण्यासाठी पंचवीस वर्षाची युती मोडण्यापर्यंत मारलेली मजल, म्हणूनच आकलनापलिकडला विषय आहे. अनेक जागी तर अशा आयात उमेदवारांमुळे दिर्घकाळ पक्षात काम केलेल्या कार्यकर्त्यांना दुखावण्यात नेत्यांनी धन्यता मानलेली आहे. खरेच मोदीलाट असेल, तर अशा निष्ठावंतांना कोणी किंमत देणारही नाही. पण जेव्हा मोदीलाट ओसरेल, तेव्हा रंगल्या तोंडाचे मुके घ्यायला आलेल्यांपैकी कितीजण नव्याने पक्षाच्या उभारणीसाठी कष्ट उपसायला तयार होतील? कष्ट उपसण्याची गोष्ट लांब राहिली, यातले कितीजण पक्षात थांबतील? लोकप्रियता व यशाची नशा भीषण असते. त्यामुळे आज असे प्रश्न ऐकायलाही आवडणार नाहीत. तो भाजपाचा दोष नाही. कालपरवापर्यंत कॉग्रेसच्या किती नेत्यांना अशा प्रश्नांचा राग येत होता? मग लोकसभेतील यशाची झिंग चढलेल्या भाजपाला, अशा सवालांना लाथाडण्याची मस्ती आली तर नवल कुठले?