आम्ही सारे नावाचे पथ‘नाट्य’

कुठल्याही विवेकवादी वा बुद्धीजिवी चळवळीला संपवायचे असेल तर तिच्या विरोधात लढण्यापेक्षा त्यात सहभागी होऊन चळवळीचेच एक पाखंड उभे करायचे असते. मागल्या दोन वर्षात अंधश्रद्धा निर्मूलन आंदोलनाचे सोहळे किंवा इव्हेन्ट बघितल्या, मग त्याची खातरजमा करून घेता येते. आम्ही सारे दाभोळकर किंवा शरमिंदा है, तेरे कातील जिंदा है असल्या घोषणा त्याच पाखंडाचे दाखले आहेत. यांना कसली शरम वाटते? ज्यांना खरा खुनी वा हल्लेखोर पकडण्याची इच्छाही नाही, की प्रयत्नही नाहीत, त्यांना शरम कशाला वाटते? म्हणून आधीच्या लेखात आम्ही चेंबुरच्या दुकानात जीव धोक्यात घालणार्‍या नासिरुद्दीन मन्सुरीचा दाखला दिलेला होता. त्याने कधी दाभोळकर वा पानसरे यांचे नावही ऐकलेले नसेल, की त्यांचे कार्य-तत्वज्ञानही मन्सुरीला ठाऊक नसेल. त्याने कधी हातात ‘आम्ही सारे’ असा फ़लकही धरलेला नाही. पण ज्या क्षणी या दोघांवर प्राणघातक हल्ले झाले, तेव्हा तिथे मन्सुरी असता, तर नक्कीच त्याने त्यांना वाचवण्यासाठी स्वत:चा जीव धोक्यात घातला असता. पण आज जे कोणी ‘आम्ही सारे’ असे फ़लक घेऊन मिरवत असतात, त्यापैकी कोणी त्या प्रसंगी हजर असते, तर दाभोळकर पानसरेंच्या हल्लेखोराला रोखणे दुरची गोष्ट झाली, हेच ‘आम्ही सारे’ हल्ला निमूट बघत राहिले असते किंवा शेपूट घालून फ़रारी झाले असते. हा निव्वळ आरोप नाही की शंका नाही, ज्या मध्यमवर्गिय मानसिकतेतून असे लोक आलेले असतात, त्यांच्यात मुरलेला ‘मध्यमवर्गिय व्यवहारी जाणतेपणा’ त्यांना तसे करायला भाग पाडत असतो. तेरा वर्षापुर्वी त्याची साक्ष अंबरीश मिश्र या पत्रकाराने कबुलीजबाब असल्यासारखी एका बातमीतून दिलेली आहे. समोर एका असहाय मुलीवर बलात्कार होताना त्यात हस्तक्षेप करायची हिंमत आपल्याला कशी झाली नाही, त्याची बातमी लिहीताना अंबरीश म्हणतो,

"आम्ही जे बघितले त्याने आम्ही बधीर होऊन गेलो. सलीमने त्या मुलीला खाली खेचले होते आणि तो तिच्यावर बलात्कार करीत होता. आपल्या मध्यमवर्गिय व्यवहारी जाणतेपणाच्या बोजाखाली दबलेले आम्ही शांत राहिलो, काहीही करू शकलो नाही." (टाईम्स ऑफ़ इंडीया)

 हा मध्यमवर्गिय व्यवहारी जाणतेपणा किंवा शहाणपणा काय असतो? तर आपण दुसर्‍याच्या भानगडीत पडायचे कारण नाही. आपले जग आपल्यापुरते, बाकी कुठे कुणाचे काय होते, त्याच्याशी आपल्याला कर्तव्य नसते. अगदी कत्तलखान्यातल्या बोकडासारखे आपले मध्यमवर्गिय शहाणपण असते. तिथे एका बोकडाच्या मानेवरून सुरी फ़िरवली जात असते आणि बाजूचा दुसरा बोकड शांतपणे चरत असतो. मरणार्‍याचे पाय झाडणे, रक्ताने माखणे चरणार्‍याला अजिबात विचलीत करत नसते. आजकाल समाज व त्यातले सुखवस्तू व मध्यमवर्गिय इतके आत्मकेंद्रित झाले आहेत, की त्यांना शेजारच्या घरातल्या नवविवाहितेच्या किंकाळ्यासुद्धा ऐकू येत नाहीत. आणि ऐकू आल्या, तरी त्यात पडायची इच्छा व हिंमत ते गमावून बसले आहेत. अंबरीश त्यालाच मध्यमवर्गिय व्यवहारी जाणतेपणाचा बोजा म्हणतो. त्या बोजाखाली दबलेले लोक कुठले आव्हान पेलणार आहेत? ते बघत बसतात. कधी ते रिंकू पाटिल या शाळकरी मुलीला जाळू देतात. कधी ते सांगलीच्या रस्त्यावर अमृता देशपांडेवरचा सुरीहल्ला होताना निमूटपणे बघतात. कधी बॉम्बे सेंट्रलला विद्या पटवर्धनवर रॉकेल ओतून तिला पेटवले जात असताना, स्तब्ध होऊन बघत रहातात. त्याला मध्यमवर्गिय जाणतेपणा किंवा व्यवहारी शहाणपणा म्हणतात. मात्र हेच लोक मोठ्या तावातावाने देशातला भ्रष्टाचार, वाढती असुरक्षितता, गुंडगिरी, काहीतरी करायला हवे; अशी चर्चा छान रंगवत असतात. पण हे सर्व शहाणपण, जाणतेपण प्रत्यक्ष संकटापासून मैलोगणती दुर असतानाचे असते. नेट प्रॅक्टीस म्हणतात तसे हे शहाणपण असते. ते कधीच खर्‍या कसोटी सामन्यात उतरत नाही. लोक टीव्हीसमोर बसून किंवा स्टेडीयमच्या गॅलरीत बसून, सचिन कुठे चुकला त्यावर बोलत असतात. त्यालाच अंबरीश मध्यमवर्गिय व्यवहारी शहाणपणा म्हणतो.

इथे मन्सुरी व अंबरीश यातला फ़रक लक्षात घेण्याची गरज आहे. कारण अंबरीश हा तुमच्याआमच्या सारखा एक मध्यमवर्गिय बुद्धीजिवी आहे. पोलिसाचे काम असल्याचे सांगत तोही ‘आम्ही सारे’ यांच्याप्रमाणे बलात्कार होऊ देतो आणि मग पोलिसात तक्रार नोंदवतो. मागल्या दोन वर्षात ‘आम्ही सारे’ काय करू शकलो? काहीच कशाला नाही करू शकलो? त्याचेही उत्तर अंबरीशने प्रामाणिकपणे दिलेले आहे. आपण वाचाळ बुद्धीवादी असतो आणि व्यवहारी जाणतेपणाचे गुलाम असतो. संकटाची घडी येते आणि परिक्षा घेऊ पहाते, तेव्हा आपले पोपटपंची करणारे तत्वज्ञान लुळेपांगळे होऊन जाते. ढुंगणाला पाय लावून ‘आम्ही सारे’ पळ काढतो, धोका संपला मग बिळातून बाहेर पडून पोलिस व सरकारला त्याच्या कर्तव्याविषयी शहाणपणाचे व्याख्यान देऊ लागतो. पण प्रत्यक्ष घटना घडत असताना मात्र त्यात हस्तक्षेप करायची हिंमत आम्ही गमावून बसलेलो असतो. ती अगतिकता व नाकर्तेपणा झाकण्यासाठी मग सोहळे व इव्हेन्ट साजर्‍या करतो. कसाबची टोळी मारली गेली, मग आम्ही गेटवे ऑफ़ इंडीयापाशी जमून मेणबत्त्या पेटवतो आणि त्यातच मोठा पुरूषार्थ असल्याचे पाखंड मिरवू लागतो. पण कसाब समोर असताना किंवा हल्लेखोर बलात्कारी समोर खडा उभा असताना आम्ही गर्भगळित होऊन जातो. कारण आम्ही सामान्य बुद्धीचे नासिरुद्दीन मन्सुरी नसतो की कसाबच्या अंगावर मरायला धावून जाणारे तुकाराम ओंबळेही नसतो. ‘आम्ही सारे’ बुद्धीजिवी असतो. आपल्या नाकर्त्या नपुंसकत्वाला पुरूषार्थ ठरवण्याचे पाखंड रंगवणारे पथनाट्य कलावंत असतो. आपल्यात मन्सुरी वा ओंबळेप्रमाणे पुढे सरसावण्याचे नसलेले बळ झाकण्याची केलेली केविलवाणी धडपड, मग एक सोहळा बनून जातो आणि बाहेर असे शेकडो खुनी, बलात्कारी, हल्लेखोर, मारेकरी आपल्या त्या तमाशाला फ़िदीफ़िदी हसत मोकाट फ़िरत असतात. कारण आपल्या पोकळ घोषणांच्या शब्दापेक्षा त्याच्या नुसत्या धमकीच्या शब्दातली ताकद त्याला पक्की ठाऊक असते.

तेरा वर्षापुर्वी चर्चगेट बोरीवली लोकलमध्ये दरवाजाच्या बाजूला असलेल्या सीटवर एक गुंड एका मतिमंद एकाकी मुलीवर बलात्कार करताना अलिकडल्या भागात बसलेल्या प्रवाश्यांना दिसला. तिचा टाहो ऐकून हे पाचजण तिथे धावले आणि तरीही तो गुंड क्षणभर विचलीत झाला नाही. त्याने या प्रवाश्यांना धावत्या गाडीतून बाहेर फ़ेकून देण्याची धमकी दिली आणि ते निमूट बाजूला झाले. त्याला बलात्कार करू दिला. मग तो पळून गेल्यावर याच प्रवाश्यांनी रेल्वे पोलिसांना खबर दिली आणि त्याला अटकही झाली. पण सवाल बलात्कार रोखण्याचा होता. पाचजण मिळून त्या नि:शस्त्र गुंडाला कशामुळे रोखू शकले नाहीत? ‘मध्यमवर्गिय व्यवहारी जाणतेपणा!’ जो ‘आम्ही सारे’ असतात त्यांच्यात ठासून भरलेला असतो. म्हणूनच मग त्याच दुखण्यावर किंवा अगतिकतेवर बोट ठेवले तर त्यांच्यातला तोच बुद्दीजिवी न्युनगंड जणू नागाने फ़ुत्कार टाकावा तसा उफ़ाळून बाहेर येतो. पोलिस नाकर्ते असतील. पण पानसरे दाभोळकरांच्या खुन्यांना पकडण्यासाठी समर्थकांनी काय केले, असे विचारताच तो न्युनगंडाचा नाग फ़णा काढून पुढे आला आणि म्हणतो काय? ते पोलिसांचे काम आहे. पोलिस कशाला असतात? नासिरुद्दीन असे म्हणत नाही. कुठलाही जीव धोक्यात घालून मदतीला धावणारा असे ‘बुद्धीवादी विवेकी’ प्रतिसवाल करत नाही. कारण संकटात असलेल्याला मदत करायला धावणे किंवा सत्य प्रस्थापित करायला पुढाकार घेणे विवेकी नसेल कदाचित. पण माणूसकीचे कर्तव्य नक्कीच असते. उलट ‘मध्यमवर्गिय व्यवहारी जाणतेपणा’ दाखवून त्यापासून पळ काढणे मात्र विवेकवाद असत्तो. जो नासिरुद्दीन वा ओंबळे यांना ठाऊकच नसतो. पानसरे असोत किंवा दाभोळकर असोत, त्यांच्या चळवळी कार्यालाच पाखंड करून टाकण्याची यापेक्षा भीषण खेळी दुसरी कुठली असेल. अंबरीश मिश्र निदान प्रामाणिकपणे आपल्या अगतिकतेची कबुली देतो. पण ‘आम्ही सारे’ इतके बनेल असतो, की त्याच अगतिकतेला पुरूषार्थ ठरवण्याचे पथनाट्य मांडत असतो.

आषाढी कार्तिकी भक्तजन येती?

इन्व्हेस्टीगेशन डिस्कव्हरी या वाहिनीप्रमाणेच ‘लाईफ़ ओके’ ही एक उपग्रह वाहिनी आहे. त्यावर अनेक मनोरंजक मालिका दाखवल्या जातात. त्यातच ‘सावधान इंडीया’ असाही एक सत्यकथा आधारीत कार्यक्रम आहे. भारताच्या विविध राज्यात घडलेल्या अतिशय रहस्यमय वाटणार्‍या गुन्ह्यांचा तपास त्यात दाखवलेला असतो. विशेष असे, की यातल्या कथांमध्ये प्रामुख्याने पोलिसांपेक्षा बळी पडलेल्यांच्याच कुणा आप्तस्वकीय वा मित्राने पुरावे शोधण्याचा पराक्रम दाखवलेला असतो. ही अत्यंत सामान्य घरातली वा कुटुंबातील माणसे असतात. पण आपल्या कुणाला हकनाक मारले गेले, पळवले गेले किंवा फ़सवले गेल्याने चिडलेल्या अशा लोकांनी सत्याचा वेध घेण्यासाठी केलेल्या अथक प्रयत्नातून गुन्ह्याचा गुंता उलगडला असेच दिसते. काही प्रकरणात तर पोलिस अशा आप्तस्वकीयांना हाकलून देतात आणि त्यांच्याशी संपुर्ण असहकार्य करताना दिसतात. तपास चालू आहे अशा नुसत्या आश्वासनावर पिडीतांची पोलिस बोळवण करताना दिसतात. म्हणजेच त्यांची व्यथा दाभोळकर पानसरे पाठीराख्यांपेक्षा किंचीतही वेगळी नाही. पण गुन्ह्याचा शोध घेण्याची दुर्दम्य इच्छशक्ती दोन बाजूंमध्ये जमिन अस्मानाइतकी भिन्न दिसते. इथे दोन वर्षे होऊन खुनी मिळत नाही म्हणून सरकार वा पोलिसांवर आरोप करण्यात दाभोळकर अनुयायी धन्यता मानताना दिसतात. त्याचा गाजावाजा करून राजकीय भूमिका मांडण्याची संधी त्यात शोधली जाते. पण त्यापलिकडे कुणाची मजल जात नाही. हा अजब विरोधाभास दोन बाजूंमध्ये आढळून येतो. तिथे सामान्य घरातली व सामान्य बुद्धीची माणसे आपल्या अपुर्‍या शक्ती व साधनांनिशी गुन्हेगाराचा वेध घेण्यासाठी अगदी जीव धोक्यात घालून कसोशीने प्रयत्न करतात. रोजच्या रोज या वाहिनीवर तशा दोन तरी सत्यकथा दाखवल्या जातात. कोणीही त्या बघून आपले समाधान करू शकतो.

ज्यांना कुणाला डॉ. दाभोळकर वा कॉ. पानसरे यांच्याविषयी किंचीतशी आस्था असेल, त्यांनी मुद्दाम दोनचार दिवस वेळ काढून लाईफ़ ओके या वाहिनीवरचे ‘सावधान इंडीया’ मालिकेतील दोनचार भाग मुद्दाम बारकाईने बघावेत. मग गुन्हेतपास आणि त्यातले पुरावे शोधणे किती जिकीरीचे काम असते, त्याचा अंदाज येईल. किंबहूना गुन्ह्याची जी माहिती आपल्या समोर येत असते किंवा सांगितली जात असते; त्यापेक्षा सत्य किती भयंकर भिन्न असते, त्याची कल्पना येऊ शकेल. त्यात अनेकदा खुद्द गुन्हेगारच सगळ्या तपासाला कशा हुलकावण्या देत असतो ते लक्षात येऊ शकेल. पोलिसांच्या कुशाग्र बुद्धीलाही गुन्हेगार कशा झुकांड्या देतात, ते लक्षात येऊ शकते. पण त्याहीपेक्षा अशा गुन्ह्यात सामान्य बुद्धीची, पण आस्था असलेली जवळची माणसे गुन्ह्याचा छडा लावण्यात किती परिश्रम घेतात त्याची जाणिव होते. जर तुमच्या मनात बळी पडलेल्याविषयी तितकी आस्था असेल, तर तुम्ही पोलिसांवर खापर फ़ोडण्यात धन्यता मानत नाही, किंवा त्याचे भांडवल न करता खर्‍या गुन्हेगारापर्यंत कसे पोहोचू शकता. त्याचा अंदाज त्यातून येऊ शकेल. कालपरवाच एक मध्यप्रदेशातील एक अशी कथा बघण्यात आली. त्यात अतिशय कुटीलपणाने एक महिला विवाहित सहकार्‍याचा खुन पाडते आणि अगदी सहजपणे त्यातून निसटते. पण मृताची सामान्य पत्नी नुसत्या तर्काच्या आधारे पुरावे गोळा करून आपल्या पतीच्या बुद्धीमान खुनी महिलेला पोलिसांना पकडायला कशी भाग पाडते. त्याचे वास्तव बघायला मिळाले. यापैकी मागल्या दोन वर्षात काय होऊ शकले? पोलिसांना व सरकारला दोष देण्यापलिकडे दाभोळकर समर्थक काय करू शकले आहेत? त्यापैकी कोणालाच खरे खुनी ‘आपण सारे शोधू’ असे का वाटू शकलेले नाही? अनिवार इच्छा असण्यापेक्षा घडलेल्या भयंकर घटनेचे नुसते राजकीय भांडवल करण्याचा सोस कशाला?

उपरोक्त घटना भारतातल्याच आहेत आणि तिथेही तितक्याच पोलिसी अनास्था वा हलगर्जीपणाचा अनुभव सामान्य लोकांना नेहमी येत असतो. त्यापेक्षा दाभोळकर प्रकरणात काहीही वेगळे घडलेले नाही. मग अशी शंका येते, की खरे खुनी मिळण्यापेक्षा एका हकनाक हत्येचे नुसते राजकीय भांडवल करण्याचाच हेतू साधला जातो आहे काय? म्हणजे त्या हत्येचे सोहळे साजरे करण्यात रस असल्याने समर्थकांनाच खरे खुनी पकडले जाण्याची आवश्यकता वाटत नाही काय? असती तर त्यापैकी कोणी विविध मार्गाने खरे खुनी, हल्लेखोर, दुष्मन शोधण्याचा वा पुरावे गोळा करण्याचा कोणता प्रयत्न केला आहे? नसेल तर कशाला केलेला नाही? पोलिस नालायक जरूर असतील. पण तुम्ही किती प्रामाणिक आहात, त्याचा पुरावा कोणी द्यायचा? पोलिसांनी प्लॅन्चेट वापरल्यावरून काहुर माजवण्यात आले. कारण दाभोळकर वैज्ञानिक भूमिका मांडत होते. हरकत नाही, पण मग ज्या वैज्ञानिक भूमिकेचा आग्रह धरला जातो, त्याच मार्गाने कितीजण खुन्याचा शोध घेण्यासाठी पुढे सरसावले? नुसता कालवा करण्यात सगळे पुढे आहेत. पण स्वत: काही करावे अशा इच्छेचा लवलेश नाही. मात्र सहा महिने आणि वर्षाने सोहळा करायला अगत्याने हजेरी लावली जाते. २० ऑगस्टला अगत्य दिसले. पण आता पुढे काय? एकदम २०१६चा २० ऑगस्ट? की २० फ़ेब्रुवारीचा पानसरेंचा स्मृतीदिन? मधला काळ कोणाला त्या दोघांचे स्मरण तरी होते काय? कशाला होत नाही? दोन तारखांपुरते हे लोक महत्वाचे होते आणि त्यांच्या हत्येला बाकी काहीच महत्व नाही काय? ‘आषाढी कार्तिकी भक्तजन येती, चंद्रभागेमध्ये स्नान गे करीती’, या आरतीप्रमाणे हे दोन दिवस साजरे करण्यासाठी दोन चांगल्या माणसांचा बळी गेला आहे काय? जे कोणी अशा सोहळ्यात सहभागी होतात, त्यांनी जरा हे प्रश्न आपल्याच मनाला विचारून बघावेत.

पोलिस नालायक आहेत आणि राज्यकर्त्यांना दाभोळकर पानसरे यांचे मारेकरी शोधण्यात अजिबात रस नाही, हा आरोप मान्य केला. पण जे कोणी असा आरोप सतत करत आले, त्यांनी कोणी तपासासाठी आपल्या परीने काय केले आहे? काय काय करता येऊ शकेल? उपरोक्त वाहिनीच्या ‘सावधान इंडिया’ कार्यक्रमात पिडितांनी केलेले प्रयास बघितले तर सामान्य माणूस किती बारकाईने शोध घेऊ शकतो, त्याचा साक्षात्कार होऊ शकतो. किंबहूना या दोन हत्याकांडाचे राजकीय भांडवल करणार्‍यांनी काहीच तसे केलेले नाही, त्याचीही प्रचिती येते. कारण खुनाच्या वा अन्य कुठल्याही गुन्ह्यामागे नेहमी हेतू व लाभार्थी महत्वाचे दुवे असतात. दाभोळकर व पानसरे यांच्या हत्येचा शोध घेताना याच दोन गोष्टींकडे साफ़ पाठ फ़िरवण्यात आलेली आहे. केवळ राजकीय हेतूनेच त्यांच्या हत्या झाल्या, असे गृहीत पोलिसांच्या माथी मारून त्यांना वास्तविक गुन्ह्याचा मूलभूत तपासच करू दिलेला नाही. उपरोक्त गुन्ह्यांचा तपास लागू शकला व सामान्य लोकांनी लावला, त्याचे एकमेव कारण त्यात कोणाला कसला लाभ होऊ शकतो आणि कोणाचा त्यात हेतू असू शकतो, याचा कसून शोध घेतला गेला आहे. दाभोळकर पानसरे हत्याकांडात राजकीय हेतूपेक्षा अन्य काही हेतूही असू शकतात. त्याचा शोध खरे तर त्यांचेच निकटवर्तिय घेऊ शकतात. किंबहूना अशा जवळच्या लोकांपाशी असलेली बारीकसारीक माहिती खर्‍या गुन्हेगार खुन्यांपर्यंत घेऊन जाण्यास निर्णायक महत्वाची ठरू शकेल. पण त्यासाठी कोणी पुढाकार घेतल्याचे दोन वर्षात कुठे दिसले नाही. मग शंका येते, की यापैकी कोणाला शहीद झालेल्यांविषयी आस्था आहे की नुसते सोहळे करण्य़ातच त्यांना आस्था आहे? त्याची साक्ष आता पानसरे यांच्या स्मृतीदिनापर्यंत काय होते त्यातूनच लक्षात येऊ शकेल. कारण आता ‘आम्ही सारे’ २० फ़ेब्रुवारीपर्यंत काहीही हालचाल करणार नाहीत आणि तेव्हा पुन्हा एक सोहळा करून पोलिस व सरकारच्या नावाने गदारोळ केला जाईल. पुन्हा सर्वकाही शांत होईल, ते २० ऑगस्टपर्यंत.

‘आम्ही सारे’ हातपाय का हलवित नाहीत?

देशात दोन दशकापुर्वी खाजगी वाहिन्यांचे पेव फ़ुटले आणि आता तर इंग्रजी व हिंदी वगळून अनेक प्रादेशिक भाषांच्याही कित्येक वाहिन्या सुरू झाल्या आहेत. त्यातून काय बघायचे व काय बघू नये, असाच प्रश्न प्रेक्षकाला सतावत असतो. शिवाय त्यातल्या प्रत्येक वाहिन्यांचा आपणच सर्वाधिक प्रेक्षकांची पसंती असल्याचाही दावा असतो. जसजसे वाहिन्यांचे पसारे वाढत गेले तसतसे त्यात विविधताही येत गेली. कौटुंबिक मालिका व वृत्तवाहिन्यांच्या पलिकडे विशिष्ट विषयाला वाहिलेल्या वाहिन्याही आल्या आहेत. त्यात इन्व्हेस्टिगशन डिस्कव्हरी ही पहिलीच गुन्हेतपास दाखवणारी एकमेव वाहिनी असल्याचा दावा केला जातो. त्यात बहुतांश अमेरिकेतील गुन्ह्यांचा तपास व पाठपुरावा असलेल्या सत्यकथा दाखवल्या जातात. काही प्रत्यक्ष चित्रण तर काही नाट्यरुपांतर असे त्याचे स्वरूप असते. पण त्यातून गुन्हेतपास, त्यामागची प्रक्रिया समजायला खुप मदत होते. त्यातही अमेरिकन गुन्हे तपासात कायद्याची काटेकोर बंधने असल्याने भक्कम पुरावे-साक्षी हाताशी नसताना कुणाला हात लावता येत नसल्याने किती सुक्ष्म तपास चालतो, त्याचीही जाण येऊ शकते. आपल्या देशात जशा वाहिन्या व वृत्तपत्रे बोंबा ठोकतात, तसाच तिथेही गदारोळ चालतो. पण म्हणून कुणालाही उगाच उचलून आत टाकले असे होत नाही. कित्येक प्रकरणे तर दोनतीन दशके अनुत्तरीत राहिलेली असतात आणि त्याचाही शोध अधूनमधून नवी माहिती आल्यावर नव्याने सुरू केला जात असतो. त्याच्याही गोष्टी या वाहिनीवर बघता येतात. ते बघितले, मग आपल्याकडे अशा अनेक प्रकरणात पोलिसांना आरोपी असल्यासारखे पेश करणार्‍या माध्यमे व पत्रकारांची खरेच कींव येते. कारण अशा चर्चा करणारे पत्रकार व शहाणे शुद्ध मुर्खपणा करत असतात. त्यांना गुन्हेतपास म्हणजे काय, त्याचा थांग लागलेला नाही याची स्पष्ट जाणिव होते.

अशाच एका सत्यकथेत कुठल्याशा अमेरिकन शहरामध्ये लागोपाठ महिलांच्या हत्या होत असल्याचे एक प्रकरण महिन्याभरापुर्वी दाखवले गेले. त्यातला प्रमुख डिटेक्टिव्ह जंग जंग पछाडतो, पण त्या सिरीयल किलरचे प्रकरण त्याच्या कारकिर्दीत अनुत्तरीतच रहाते. मात्र पोलिस सेवेतून निवृत्त झाल्यावरही त्या महिलांचे चेहरे त्याला सतावत असतात आणि त्या गुन्हेगाराला शोधून काढायची त्याच्या मनातली इच्छा मरत नाही. अकस्मात एके दिवशी आपल्या दिवंगत पित्याच्या जुन्या वस्तू व कागदपत्रांचा पसारा आवरत असताना त्या माजी डिटेक्टीव्हच्या हाती काही अशा गोष्टी लागतात, की त्याचे कुतूहल जागे होते. तो पुन्हा पोलिस ठाण्यात जाऊन नव्या तपास अधिकार्‍याला त्या दोन दशके जुन्या प्रकरणाचा तपास नव्याने सुरू करायचा आग्रह धरतो. हळुहळु ते प्रकरण प्रगती करू जाते आणि त्या जुन्या हत्याकांडाचे रहस्य उलगडू लागते. मात्र त्याचा उलगडा सर्वांनाच धक्कादायक असतो. कारण ह्या निवृत्त डिटेक्टीव्हचा मृत पिताच त्यातला हल्लेखोर असतो. आता त्याच्यावर खटला भरणे अशक्य असते. पण निदान सत्याचा शोध लागला याचे समाधान असते. आपलाच पिता इतका भयंकर मारेकरी असल्याची वेदना बोचरी असली तरी गुन्ह्याचा तपास पुर्ण केल्याचे समाधान मोठे असते. इथे हे सांगायचा मुद्दा इतकाच, की घटनाक्रम घडताना ज्या घरात डिटेक्टीव्ह रहात असतो, तिथेच मारेकरीही वास्तव्य करीत असतो. पण तरीही तपास करणार्‍याला त्याचा सुगावाही लागू शकलेला नसतो. गुन्ह्याचा तपास हा इतका गुंतागुंतीचा मामला असतो. पुस्तकातले किंवा परिक्षेतले गणित सोडवावे तसे गुन्ह्याचे रहस्य उलगडत नसते. त्यात अनेक रहस्ये व कोडी सोडवत जुळवाजुळव करावी लागत असते. त्याचे भान ज्यांना असेल, त्यांना दाभोळकर वा पानसरे यांच्या मारेकर्‍यांना पकडण्यात कोणती अडचण आहे, त्याचा अंदाज येऊ शकेल.

अर्थात अमेरिकन व भारतीय गुन्हे तपासाची पद्धत भिन्न आहे. तसेच कायदेही भिन्न आहेत. आपल्याकडे पोलिस इतके उत्साहाने कुठल्या गुन्ह्याचा तपास करीत नाहीत आणि कुठल्याही पुराव्याशिवाय कोणालाही नुसत्या आरोपाखाली अटक करायची कायदेशीर तरतुद असल्याने शेकडो गुन्ह्याचा कधीच उलगडा होत नाही. ठराविक मुदतीपर्यंत संशयिताला गजाआड ठेवण्याची मुभा पोलिसांना असल्याने गदारोळ झाला, मग माध्यमांना शांत करण्यासाठी पोलिस तडकाफ़डकी कोणालाही अटक करून त्याच्यावर आरोप ठेवतात. पुढे तपासात त्याच्याविरोधात कुठलाही पुरावा नसल्याने व मुदत संपल्याने त्याला जामिनावर मुक्त करावे लागते. सहाजिकच पोलिसांना तपासापेक्षा माध्यमातील पोपटपंची व राजकीय गदारोळ थांबवण्याला प्राधान्य द्यावे लागते. परिणामी कोणालाही गजाआड टाकून विषय गुंडाळण्याची प्रवृत्ती वाढली आहे. दाभोळकर पानसरे अशा दोन्ही गंभीर प्रकरणात नेमके तेच झालेले आहे. पोलिसांनी कोणतेही दावे करोत. ह्या गुन्ह्यांच्या तपासाचा आता पुरता बोर्‍या वाजला आहे. मात्र त्याचे खापर एकट्या पोलिसांवर किंवा सरकारवर फ़ोडता येणार नाही. ज्यांनी या दोन्ही हत्यांचे राजकारण करण्यात धन्यता मानली, तेच या अपयशाचे खरेखुरे धनी आहेत. कारण त्यांनी पोलिसी पद्धतीने व प्रक्रियेने गुन्ह्याचा तपास होऊ नये, याची पुरेपुर काळजी घेतली आहे. काही तासातच मुख्यमंत्री पृथ्वीराज चव्हाण यांनी नथूराम प्रवृत्ती यामागे असल्याचे विधान केले आणि मग तथाकथित पुरोगाम्यांनी हिंदूत्ववाद्यांच्या विरोधात राजकीय काहुर उठवले. मग पोलिसांवर यासाठीच दबाव आणला गेला, की दोन्ही प्रकरणातूल खरे मारेकरी वा खुनी शोधायचे नसून, त्यात हिंदूत्ववाद्यांना आरोपी बनवायचे आहे असे संकेतच पोलिसांना दिले गेले. तिथून हा विचका सुरू झाला. आणि त्याचा सगळा दोष त्याचे राजकारण करणार्‍यांना द्यावा लागेल.

दाभोळकर वा पानसरे यांची हत्या बघितली तरी एक गोष्ट स्पष्ट जाणवते, की त्यांना गोळ्या घालणारे कोणी हौशी लोक नाहीत. ते अत्यंत कुशल नेमबाज व व्यवसायी हल्लेखोर आहेत. ज्यांना गुन्हेगारी भाषेत शार्पशूटर म्हटले जाते. नेमक्या व मोजक्या गोळ्या झाडून झटपट निसटण्याची कला अवगत केलेले खुनी यात गुंतलेले होते व त्यांना पकडले असते तर त्यांना हे काम सोपवणार्‍या सुत्रधारापर्यंत पोहोचणे शक्य होते. त्यासाठी पोलिस नेहमी नाकाबंदी व अन्य ठराविक प्रारंभिक उपाय योजत असतात. इथे पहिल्या क्षणापासून सनातन वा अन्य कुणाला कधी पकडणार; असा ससेमिरा पोलिसांच्या मागे लावला गेला. त्यामुळेच नेहमीच्या पद्धतीने खुनाचा तपास होऊच शकला नाही. खुनी पकडण्यापेक्षा राजकीय आरोपबाजीला लगाम लावण्यात पोलिसांचा वेळ वाया घालवण्यात आला आणि ते काम स्वत:ला दाभोळकर वा पानसरे यांचे पाठीराखे म्हणवणार्‍यांनीच केले. पण त्यांच्या उत्साहाने वा मुर्खपणाने खर्‍या मारेकर्‍यांना निसटून जाण्यात यश मिळू शकले. की जाणिवपुर्वक तशी परिस्थिती निर्माण करण्यात आली? गुन्हे वा हत्या प्रकरणात दोन मुद्दे कळीचे असतात. हत्येचा हेतू व लाभार्थी. त्याचा मागोवाच पोलिसांना घेऊ दिला गेला नाही. मोक्याची वेळ निघून गेल्यावर असे तपशील हाती लागत नसतात. म्हणून शंका येते, की दाभोळकर-पानसरे यांच्याविषयी आस्था दाखवणार्‍यांना खरेच खुनी हवे होते, की खुन्यांना निसटून जाण्यात या लोकांना रस होता? असेल तर पोलिस बाजूला ठेवून त्या दोघांच्या पुरस्कर्त्यांनी हल्लेखोर शोधण्याचा किती व कोणता प्रयत्न केला? इच्छा असेल तर सामान्य माणूसही खतरनाक गुन्हेगार शोधू शकतो व पकडून देऊ शकतो. ‘आम्ही सारे दाभोळकर’ असे मिरवणार्‍यांनी त्या दिशेने एकही पाऊल का टाकले नाही? फ़क्त इव्हेन्ट व सोहळा करण्यापलिकडे यातल्या कोंणीच काहीही हालचाल कशाला केलेली नाही? दाभोळकर पानसरे यांच्याविषयी खरी आस्था असलेले लोक काय करू शकले असते आणि पोलिसांपेक्षा हेच लोक खरा मारेकरी कसा शोधू शकले असते? पुढल्या भागात त्याचा आढावा घेऊ. (अपुर्ण)

न्यायाचे मारेकरी आणि दाभोळकरांचे मारेकरी

कधी कधी असे वाटते की महात्मा गांधी, लोकमान्य टिळक वा इतर स्वातंत्र्यवीरांनी या देशाला स्वातंत्र्य मिळवून देण्यासाठी इतका मोठा संघर्ष केला ही त्यांची मोठी चुक असावी. महात्मा फ़ुले, आगरकर अशा समाजसुधारकांनी आपले आयुष्य़ विविध आंदोलनात खर्ची घालून अव्यापारेषु व्यापार केला. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि घटना समितीमधील त्यांच्या अन्य सहकार्‍यांनी अकारण मोठा उहापोह करून देशाची सखोल राज्यघटना बनवण्य़ाचे कष्ट उपसले. त्यातून लोकशाहीचा एक आकृतीबंध तयार केला. त्याच्याआधारे देशात कायद्याचे राज्य व न्याय प्रस्थापित होण्याची अपेक्षा बाळगून अशा थोरामोठ्यांनी काही चुक केलेली असावी का? तसे नसते तर आज त्याच भारत नामे खंडप्राय देशातले मान्यवर त्याच राज्यघटनेने स्थापन केलेल्या न्यायालयाच्या प्रदिर्घ प्रक्रियेने दिलेला न्यायनिवाडा गुंडाळून ठेवण्याचा आग्रह इतक्या सन्मानपुर्वक कशाला करू शकले असते? दोन दशकाचा तपास चौकश्या व खटला चालवून आणि त्याच्याही नंतर अनेक अपिले व फ़ेरविचार केल्यानंतर जी फ़ाशी याकुब मेमनला दिली जाणार होती, तीच रद्दबातल करायचे संयुक्त निवेदन राष्ट्रपतींना द्यायचे धाडस कोणाला कशाला झाले असते? पण ते झाले आणि याच देशातील दोनशेहून अधिक मान्यवर प्रतिष्ठीतांनी त्यावर स्वाक्षर्‍या केल्या होत्या. त्यात हे लोक कुणा एका याकुब मेमनच्या गळ्यातला फ़ाशीचा दोर काढून घ्यायला उतावळे झाले, असे मानायचे अजिबात कारण नाही. कारण याकुब मेमन तितका मोठा वा अद्वितीय माणूस नाही. त्याची फ़ाशीही तितकी महत्वाची नाही. याकुबसारखे शेकडो भारतीय रोजच्या रोज कुठेतरी अपघातात वा हत्याकांडात मरत असतात. म्हणूनच अशा कोणाचा मृत्यू रोखायला कोणी पुढे सरसावताना आपल्याला दिसत नाही. यातला कोणी मान्यवर त्या मृत्यूने विचलीत झालेला आपण बघितला आहे काय? नसेल तर या निवेदनामागचा हेतू काय?

त्यांनी याकुबची बाजू घेतली किंवा त्याच्यासाठी हे लोक पक्षपाती झालेत असा प्रत्यारोप लगेच सुरू झाला होता. तेही आता नेहमीचेच झाले आहे. असे कोणी बोलले वा त्याचा विरोध केला, मग त्यांना कुठले तरी रंग चढवले जातात आणि आरोप प्रत्यारोपाचे नाटक रंगते. पण एका याकुबसाठी इतके नाटक होत नसते किंवा दुसर्‍या बाजूला कर्नल पुरोहित वा साध्वी प्रज्ञासिंगचा विषय निघाला, मग तशाच दोन बाजू उभ्या रहातात. व्यक्ती वा तिचा रंग बदलला, मग तात्काळ आधी कायद्याचे समर्थन करणारे विनाविलंब त्याच कायद्याने केलेल्या निवाडा वा घेतलेल्या भुमिकेवर प्रश्नचिन्ह लावायला धावतात. दोन्ही बाजूंमध्ये कितीसा फ़रक असतो? पण दोन्ही बाजू तितक्याच न्यायाच्या असल्याचेही आग्रही प्रतिपादन होत असते. आता ज्यांनी हे निवेदन काढले, त्यांना कायद्याच्या प्रक्रियेत गुन्हेगार व दोषी ठरलेल्याची कणव आलेली होती आणि त्यासाठी कायद्याने लवचिक व्हावे, असा त्यांचा आग्रह होता. तेव्हा मग पुरावे, साक्षी वा खटल्यातले कायद्याचे मुद्दे आपोआप दुय्यम होऊन जातात. पण त्याच लोकांशी दाभोळकर वा पानसरे यांच्या हत्येबद्दल बोलून बघा. तात्काळ त्यांचा अविर्भाव बदलून जाईल. तेव्हा मग गुन्हेगार शोधून त्यांना कडक व कठोर शिक्षा दिली पाहिजे, असा आग्रह सुरू होईल. म्हणजे याकुबची फ़ाशी असेल तर त्याच कायद्याने लवचिक व्हायला हवे आणि पानसरे दाभोळकरांचे हत्याकांड असेल, तर कायद्याने शक्यतेपेक्षा अधिक कठोर व्हायला हवे, अशा भूमिका बदलत असतात. अशा लोकांना साध्वी, कर्नल, याकुब वा पानसरेंचे मारेकरी यांच्याविषयी व्यक्तीगत रागलोभ अजिबात नसतो. किंबहूना त्यांना कायद्याशी वा न्यायाशीही काडीमात्र कर्तव्य नसते. त्यातून ही सर्व मंडळी आपापला राजकीय अजेंडा पुढे करत असतात आणि त्या केविलवाण्या राजकीय नागड्या भूमिकेला न्यायाची वस्त्रे चढवायला धडपडत असतात.

पण म्हणून विषय तिथे संपत नाही. अशा मान्यवर प्रतिष्ठीत लोकांच्या पलिकडे समाज असतो आणि त्याचेही काही मत असते. त्याच्या मनात यातून गोंधळ माजवला जात असतो. सहानुभुती निर्माण करून कायद्याच्या अंमलाबददल शंका निर्माण केल्या जात असतात. पण तोही भाग बाजूला ठेवून आपण अशा निवेदनाचा कधीतरी विचार करणार आहोत किंवा नाही? साध्वी असो किंवा याकुब असो, त्यांच्याविषयी भूमिका घेऊन जेव्हा ही मंडळी उभी रहातात, तेव्हा ते त्या व्यक्तीच्या बाजूने उभे रहातात, असा आपला गैरसमज असतो. आपुलकीने सहानुभूतीने असे लोक मागणी करतात, असेही काहींना वाटू शकते. पण ही मंडळी वास्तवात कायद्याला व घटनेला आव्हान देत असतात, याकडे कोणाचे लक्ष वेधले जात नाही. प्रामुख्याने अफ़जल गुरू, कसाब किंवा याकुब यांच्या फ़ाशीविषयी जेव्हा असे मुद्दे उपस्थित करून फ़ाशी स्थगित करायची मागणी होते, तेव्हा त्यामागे देशातल्या घटनाधिष्ठीत कायद्याला व न्यायनिवाड्याला निकामी करण्याचाच हेतू नसतो काय? कित्येक वर्षे खर्ची घालून तपास व खटला चालवला जातो आणि त्यावर करोडो रुपये खर्च होऊन एक निकाल आलेला असतो. त्याच्या अंमलबजावणीच्या प्रसंगी अशा शंका उपस्थित करण्यमागे काय हेतू असतो? कशाला आव्हान देणे असते? त्यातून प्रत्यक्षात राज्यघटना वा कायद्याच्या राज्यालाच सुरूंग लावायचा प्रयास होत नसतो काय? अशाप्रकारे दोषी ठरलेल्यांना माफ़ी द्यायची किंवा फ़ाशीतून सोडवायचे असेल आणि तोच प्रगल्भतेचा उपाय असेल, तर मग खटल्याचे तरी नाटक कशाला हवे? अमूकाला दोषी ठरवणे वा निर्दोष ठरवणे असे मुठभर लोकांच्या इच्छेनुसार व्हायचे असेल, तर स्वातंत्र्य, घटना व कायदे, कोर्टे कशाला हवी होती? ब्रिटीश राज्यपद्धती इथे येऊन पुढे घटनात्मक कायद्याचे राज्य प्रस्थापित होण्यापुर्वी मुठभरांच्या हातीच तर न्यायव्यवस्था बंदिस्त नव्हती काय?

आज आम्ही खापपंचायत वा जातपंचायतीला विरोध करतो किंवा त्याला जुलूम म्हणतो. ती व्यवस्था हजारो वर्षे या भूमीत कार्यरत होती व काही प्रमाणात आजही कार्यरत आहे. तिथे मुठभर लोक पंच असतात. तेही तेवढ्या लोकसंख्येतले मान्यवर म्हणून पंच मानले जातात व त्यांचा न्यायनिवाडा अंतिम मानला जातो. त्यासाठी त्यांना कुठल्या कायद्याने अधिकार दिलेला नाही, की मान्यता दिलेली नाही. पण त्या समाजातील, जातीतील मान्यवर असल्याने त्यांनी व्यक्त केलेली इच्छा व दिलेला निर्णय न्याय मानण्याची सक्ती असते किंवा झुगारण्याची मुभाही असते. कारण त्याला प्रचलीत कायदा मान्यता देत नाही. पण जनमानसावर पंचायतीचे इतके दडपण असते, की त्यांचा निवाडा सहसा झुगारला जात नाही. त्यापेक्षा असे मुठभर मान्यवर याकुबची फ़ाशी रद्द करायची मागणी करतात, त्यात काय वेगळा हेतू आहे? तिथे पंचायत प्रस्थापित कायदा गुंडाळून वागते म्हणून ती घटनाबाह्य असेल; तर राष्ट्रपतींना असे निवेदन देणारे काय वेगळे करीत होते? यांना असे निवेदन करायचा काय अधिकार आहे? कारण ते घटनात्मक न्यायनिवाड्याला झुगारण्याचे आवाहन राष्ट्रपतींना करत होते. अगदी स्पष्ट सांगायचे तर अशाप्रकारचे कुठलेही आवाहन वा निवेदन हे देशाच्या घटनेला व पर्यायाने कायद्याच्या राज्याला आव्हान देते. गांधी, आंबेडकर इत्यादींनी प्रयत्नपुर्वक संपादन केलेले स्वातंत्र्य, बनवलेली राज्यघटना यांच्या अतित्वालाच हे लोक सुरूंग लावत नाहीत काय? कारण एका बाजूला हेच लोक दाभोळकर पानसरेंच्या मारेकर्‍यांना कठोर शिक्षा व्हायचा आग्रह धरतात, तर तेच लोक कोर्टात सिद्ध झालेल्या सामुहिक मारेकर्‍याला फ़ाशीपासून माफ़ी देण्याचाही आग्रह धरतात. तेव्हा सामान्य माणसाच्या कायद्यावरील विश्वासाला सुरूंग लावत असतात. कायदा नुसता शब्दात नसतो, तर जनतेचा त्यावरील अढळ विश्वास कायद्याला बलवान बनवत असतो. इथे त्याच विश्वासाला सुरूंग लावला जातो आहे आणि तेच पाप करणारे उजळमाथ्याने प्रतिष्ठीत म्हणूनही मिरवत असतात.