निर्भया माहितीपट ते दिमापूर

नागालॅन्ड या इशान्येकडील राज्याची राजधानी दिमापूरमधली घटना तमाम भारतीयांच्या डोळ्यात अंजन घालणारी अशीच आहे. अर्थात असे आपण नेहमी म्हणतो. पण अंजन ज्या डोळ्यात घातले जाते, ते उघडे असले तरच त्याचा परिणाम शक्य असतो. ते डोळेच बंद असले, तर अंजनाचा काहीच उपयोग होत नाही. गुरूवारी देशभरातले बुद्धीमंत बीबीसी या परदेशी वाहिनीने निर्भया कांडाच्या संदर्भात तयार केलेला माहितीपट प्रदर्शित करण्यावरून उठलेल्या वादळात गुरफ़टले होते. तसे दोन दिवस आधीपासून तो विषय घोंगावत होता. पण गुरूवारी बीबीसीने त्याचे प्रक्षेपण केल्याने चर्चेला उधाण आलेले होते. त्यामध्ये बलात्कारातला एक आरोपी मुकेशसिंग याची मुलाखत असल्याने चर्चेचा पारा चढलेला होता. अधिक स्त्रीविषयक मानसिकतेचा आडोसा घेऊनही पांडित्य सांगण्याची स्पर्धाच चाललेली होती. त्यातून आपल्याला पिडीत मुली महिलांविषयी असलेल्या आस्था व सहानुभूतीचे प्रदर्शन मांडण्याची जणू चढाओढच चालली होती. पण त्यातला आवेश कितीही जोशपुर्ण असला, तरी प्रेरणा मात्र अंतरात्म्यातून आल्यापेक्षा निष्क्रीय बुद्धीवादाचीच होती. त्याला कृतीची जोड देण्याबद्दलची आजवरची उदासिनता कुठेच लपलेली नव्हती. नेमक्या अशा पार्श्वभूमीवर दिमापूरची घटना घडलेली आहे. तिथे एका संशयित बलात्कार्‍याला जमावाने तुरूंगातून काढून ठार मारले व त्याच्या मृतदेहाचीही विटंबना केली. अंगावर शहारे आणणारी अशीच ही अत्यंत हिंस्त्र व रानटी वास्तविकता आहे.

बांगलादेशी असलेल्या सय्यद फ़रीदखान नावाच्या या इसमाने एका नागा मुलीवर बलात्कार केल्याचा आरोप होता. त्याविषयी पोलिस शांत बसलेले नव्हते. त्याला अटक करून तुरूंगात डांबलेले होते. मग लोकांनी असे अमानुष कृत्य कशाला करावे? एका बाजूला देशात लोकांचे, पिडित महिलांचे व न्याय अन्यायाचे इतके उदबोधक चर्वण तमाम माध्यमातून चालले असतानाच, दिमापूरच्या लोकांचा धीर असा का सुटला? दोन्हीत तसा काही थेट संबंध जोडता येणार नाही. पण जी घटना घडली, ती जमावाकडून झालेली कृती आहे आणि जमावाची विवेकबुद्धी नेहमी शून्याचा खालीच असते. म्हणूनच समाज म्हणतात त्या लोकसंख्येला जमावात रुपंतरीत होऊ द्यायचे नाही, याचे समाजातील जाणत्यांनी भान ठेवायचे असते. कारण जमाव-झुंड कधी कायदे वा त्याच्या कठोरतेला दाद देत नसतात. किंबहूना झुंड ही त्या कायदा व्यवस्थेलाच आव्हान देण्यासाठी उभी रहात असते. एकेकटा माणूस कायद्याला वचकून असतो. पण कायद्याच्या निष्क्रीयतेने तोच माणूस अस्वस्थ होऊन जातो तेव्हाच त्याला आपण काही करावेसे वाटू लागते. तशी हिंमत त्याच्यात नसते, तोवर कायद्याचा वरचष्मा असतो. जिथे अशा वैतागल्या वैफ़ल्यग्रस्त व्यक्तींचा जमाव तयार होतो, तिथे मग कायद्याची धडगत नसते. तर त्याच्याच कब्जात वा संरक्षणात असलेल्यांना झुंडीपासून कोण वाचवू शकतो? दिमापूरमध्ये तेच झाले. बलात्काराची ही एकमेव घटना तिथे घडलेली नसणार आणि आधीपासूनचा प्रकरणात कुठले समाधानकारक उत्तर सापडले नाही, म्हणूनच वैफ़ल्याचे रुपांतर झुंडीत झालेले असणार.

नेमके असेच काही वर्षापुर्वी आपल्या महाराष्ट्रात नागपूरला घडलेले होते. कस्तुरबानगर नामक झोपडपट्टीत अक्कू यादव नावाचा गुन्हेगार थैमान घालत होता. कुठलीही मुलगी महिला यांच्या घरात घुसून वा त्याचे अपहरण करून बलात्कार करत होता. दिड डझन असे गुन्हे त्याच्यावर नोंदलेले असतानाही त्याची तिथली दहशत मोठी होती. कारण प्रत्येकवेळी तो जामीनावर सुटून यायचा आणि तक्रार देणारे व साक्षीदार यांना भयभीत करत होता. अशा लोकांनी एकदा धीर केला आणि कोर्टातच अक्कूला गाठला. तिथे त्याची पुरती खांडोळी करून टाकली. जवळपास शंभरावर महिला मुले वृद्ध लोकांना त्यात हल्लेखोर म्हणून आरोपी बनवले गेले आणि अखेरीस त्यांना निर्दोष सोडावेही लागले. मुद्दा इतकाच, की १९ बलात्कार करूनही अक्कू मोकाट कशामुळे राहू शकला आणि पुन्हा तशीच दहशत का माजवू शकला? त्यावर काही उपाय, कायदा वा देशातले मान्यवर प्रतिष्ठीत देऊ शकले असते, तर नागपूरात तेव्हा तशी झुंड निर्माण झाली असती काय? अक्कूच्या दहशतीला भयभीत करून सोडणारी दहशत माजवावी, अशा समान विचारानेच हा जमाव उभा राहिला होता. मग त्याच्याकडून ते अमानुष कृत्य घडले होते. समाजाचे धुरीणत्व करणार्‍यांनी योग्य मुदतीत अक्कू किंवा तत्सम गुन्हेगारांना कायद्याची दहशत कृतीने घालून रोखले असते, तर पुढला प्रकार घडलाच नसता. सामान्य माणूस अशा झुंडीत तेव्हा रुपांतरीत होतो, जेव्हा प्रचलीत कायदा व प्रशासन आपले संरक्षण करण्यास नालायक आहे, अशी त्याची खात्री पटत असते. त्यावर बौद्धीक चर्चा व तात्विक उहापोह हा उपाय नसतो. ती साळसूद पळवाट असते. नाकर्तेपणावरचे ते पांघरूण असते.

कायद्याच्या निर्दय निष्ठूरतेनेच गुन्हेगारी व समाजातील विकृतीला लगाम लावला जात असतो, बौद्धीक युक्तीवादाने ते शक्य नसते. कारण गुन्हा करणारा एकेकट्या भयभीत लोकांच्या मनातील भितीमुळेच शूर झालेला असतो. ते एकत्रित होऊन अंगावर येणार नाहीत, याची खात्री त्याचे खरे बळ असते. पोलिस वा गणवेशातील सरकारी प्रतिनिधी वा कायदा हेच जेव्हा खर्‍या अर्थाने समाजाचे एकत्रित बळ असल्याची खात्री त्याला असते, तेव्हाच गुन्हेगार कायदालाही घाबरतो. आज आपल्या देशात कायदा तेच स्थान गमावून बसला आहे. त्यामु्ळे गुन्हेगारांची हिंमत वाढली आहे आणि कायद्याचे राज्य व प्रशासन मुठभर विचारवंतांच्या युक्तीवादाला घाबरणारे केवळ बुजगावणे झाले आहे. त्यामुळे सोकावलेल्या गुन्हेगाराला आपणच लगाम लावावा, धडा शिकवावा, अशी सामुहिक झुंडवृत्ती लोकांमध्ये वाढते आहे. त्यातला धोका इतकाच असतो, की आज गुन्हेगाराला वेसण घालायला उफ़ाळून येणारी ही सामुहिक झुंडशाही बेफ़ाम असल्याने, पोलिस यंत्रणाही तिच्यापुढे निकामी होऊन जाते. पण तो दुबळेपणा त्या झुंडीच्या लक्षात आला, मग सगळीकडे झुंडीचेच राज्य प्रस्थापित व्हायला वेळ लागणार नाही. हेच अफ़गाण, इराक वा पाकिस्तानात होताना दिसते आहे. तिथल्या विविध नावाच्या झुंडीही मुळात अशाच सामुहिक न्यायाचा मुखवटा चढवून अस्तित्वात आल्या. जेव्हा शासन व्यवस्थाच निकामी होऊन गेली. तिथे त्यांनी आपली निर्दयी सत्ता प्रस्थापित केली आणि आता तिथे कुणाला बुद्धीवाद व युक्तिवाद करण्याचीही सोय उरलेली नाही. मुद्दा इतकाच, की प्रचलित शासन व्यवस्था व कायदे गुन्हेगारांनी निकामी केलेतच. त्यावर आणखी घाव घालून बुद्धीवादाचे समाधान नक्की मिळू शकेल. पण तीही व्यवस्था आणखी खिळखिळी होऊन गेल्यास, येऊ शकणार्‍या तालीबानी व्यवस्थेत बुद्धीवादाचे स्थान कोणते असेल? जाणत्यांनी समाजाला झुंडशाहीच्या किती आहारी जाऊ द्यायचे, त्याचा विचार करावा की देशाचे नागपूर व दिमापूर होऊ द्यायचे? पांडित्य सोडून आपण सामान्य जनतेपासून किती दुरावलोत, याचा हे जाणते विचार करणार की नाही?