घ्राणेंद्रियाची गोष्ट

काही वर्षापुर्वी मुंबईतील दोन कंपन्यांचा कारभार न्यायालयाने कामगार नेत्यांकडे सोपवला होता. सर्वसाधारणपणे कुठल्याही कामगार नेत्याची भाषा व भाषणे ऐकल्यास व्यवस्थापन वा मालक हा शत्रू असल्यासारखी असते. कारण त्या कंपनी वा कारखान्याला सतावणार्‍या समस्यांचा निर्माताच हे मालक असतात, असा एकूण सूर असतो. अशा भाषणातून एक गोष्ट मांडली जात असते, की समोरची समस्या फ़ारशी गंभीर नाही. ती सोडवण्याचे वा निर्णय घेण्य़ाचे अधिकार त्या कामगार नेत्यापाशी असते, तर अशी समस्याच मुळात निर्माण झाली नसती. किंबहूना आंदोलन वा संपकाळातही तिथले अधिकार नेत्याच्या हाती दिल्यास, चुटकीसरशी हा नेता समस्येचे निवारण करू शकेल. अशी भाषा सामान्य माणसाला भुरळ घालणारी असते. अन्यथा हे कामगार कष्टकरी नेत्यांच्या मागे कशाला घावले असते? त्याचे एकमेव कारण त्यांना आवडेल असेच नेता किंवा संघटनेचा म्होरक्या बोलत असतो. समस्या वा त्यातली गुंतागुंत यांचा तपशील झाकून आपल्या सोयीपुरती माहिती संगतवार मांडून भाषण ठोकत असतो. गांजलेल्या माणसाला त्याचा काहीच दोष नाही, तर इतर कुणामुळे आपल्यावर संकट आलेले असल्याची भाषा आवडणारी असते. दारात येणारा कुडमुड्या जोशीही तशीच भाषा बोलत असतो. साहेब, तुमच्या कष्टाचे मोल मिळत नाही. तुमच्या चांगल्या वागण्याची कदर होत नाही, अशा बोलण्याने आपण खुश होतो आणि नंतरची त्याची बडबड खुशीने ऐकत मान डोलवू लागतो. हा एक मानसिक खेळ असतो. पण जेव्हा अशी जबाबदारी कामगार नेत्यांवरच कोर्टाने सोपवली तेव्हा त्यांनी त्याच कंपन्या अतिशय वेगाने दिवाळखोरीत काढून दाखवल्या. भांडवलदाराकडून जो रोजगार मिळत होता, तोही तिथले कामगार गमावून बसले. ही वस्तुस्थिती लक्षात घेतली, तर रोजचे अग्रलेख वा सरकार शासनावर टिकेची झोड उठवणार्‍यांचा वांझोटेपणा सहज समजून घेता येईल.

आजकाल शाळा संपण्यापुर्वीच मुले भविष्यात आपण काय करणार, याची तयारी सुरू करीत असतात. आपण इंजिनियर व्हावे की डॉक्टर? की व्यवस्थापन पेशात जायचे हेही ठरवून कामाला लागतात. त्यातले प्रशिक्षण घेऊन तिथे नोकरीला लागतात. त्यात यशस्वीही होताना दिसतात. त्यापैकी काही साध्य होत नाही, असे लोक प्रशिक्षणाचे अभ्यासवर्ग उघडतात किंवा पत्रकार म्हणून जगाला मुर्ख ठरवण्याचा उद्योग सुरू करतात. अलिकडे त्याचा सातत्याने अनुभव येऊ लागला आहे. गोरखपूरच्या बालकांचा मृत्यू असो किंवा हरयाणातील रामरहिब बाबा असो, मुंबई बुडण्याचा विषय असो किंवा भूतानच्या सीमेवर निर्माण झालेला आंतरराष्ट्रीय पेचप्रसंग असो, त्याविषयी सर्व ज्ञान संपादकांच्या मेदूत भरलेले असल्याची आपल्याला खात्री होऊ शकते. इतके ज्ञानदान अखंड चालू असते. पण यातल्या कुणालाही जनता निर्णय घेण्याच्या स्थानी नेवून बसवत नाही. याचे दोन अर्थ असू शकतात. एक म्हणजे भारतीय जनता तद्दन मुर्ख असायला हवी. किंवा अशा अतिशहाण्यापेक्षा चार भामटेही चांगले, अशी जनतेची समजूत असावी. अन्यथा देशाच्या समस्यांचे विश्लेषण करण्यात ह्या लोकांना सडायची वेळ कशाला आली असती? उदाहरणार्थ नोटबंदीचा विषय घेऊ. हा निर्णय सरकारने गेल्या नोव्हेंबर महिन्यात जाहिर केल्यापासून पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी देशाची अर्थव्यवस्था कशी जमिनदोस्त करून टाकली, त्याच्यावर लक्षावधी लेख लिहिले गेले असतील. लाखभर तास वाहिन्यांवर तशी चर्चा रंगलेली असेल. पण अजून तरी भारताला वाडगा हातात घेऊन जगाच्या फ़लाटावर भीक मागण्याची वेळ आलेली नाही. ज्या कोट्यवधी लोकांची दुर्दशा नोटाबंदीने केली म्हणतात, त्यांनीच पुन्हा मोदी नावावर भरभरून उत्तरप्रदेशात भाजपाला मतदान केले. याचे एकमेव कारण असे आहे, की जग आपल्यालाच समजलेले आहे अशा भ्रमिष्टावस्थेत हे शहाणे जगत असतात.

दहा महिने होत आले आणि रिझर्व्ह बॅन्केत किती जुन्या नोटा जमा झाल्या? त्याचा हिशोब का दिला जात नाही, असा सवाल विचारला जात होता. आता तेच आकडे जाहिर झाल्यावर सर्व नोटा परत आल्या, तर काळापैसा कुठे आहे म्हणून सवाल केला जात आहे. फ़क्त ४०-५० कोटी रुपयांचा काळापैसा मिळाला तर तेवढ्यासाठी नोटाबंदीने देशभरच्या जनतेला का हैराण केले, अशी प्रश्नांची सरबत्ती चालली आहे. जाहिर आकड्यानुसार जितक्या किंमतीच्या नोटा रद्द करण्यात आल्या, त्यापैकी ९९ टक्के नोटा जमा झालेल्या आहेत. म्हणजेच खोट्या नोटा पकडण्यात यश आले नाही आणि काळापैसाही पकडला गेला नाही, हा निष्कर्ष आहे. मुद्दा समजून घ्यायचा नसेल तर समजावण्यासाठी कपाळ आपटूनही उपयोग होणार नसतो. ज्याला समजून घ्यायचे आहे त्याच्यासाठी आपली उर्जा राखून ठेवायची असते. पंतप्रधान मोदींनी हा धडा गुजरातचे मुख्यमंत्री असल्यापासून घेतला आहे. म्हणूनच प्राध्यापक, अभ्यासक वा पत्रकार संपादकांना समजावण्याच्या उद्योगात ते पडत नाहीत, जनतेशी थेट संपर्क साधून तिला समजावण्यात आपली शक्ती खर्च करतात. जनता समजूनही घेते. अन्यथा मोदींच्या आवाहनाला सलग तीन वर्षे प्रतिसाद मिळू शकला नसता. तर तो प्रतिसाद का मिळतो आणि मोदींच्या आवाहनातून जनतेला काय समजते? ते आपल्या मेंदूत का शिरत नाही, याचा अशा टिकाकारांनी अभ्यास करण्याची गरज आहे. पण ते शक्य नाही. ते शक्य असते, तर जमा झालेल्या रद्द नोटा आणि पुन्हा चलनात आलेल्या नव्या नोटा, यांच्यातली तफ़ावत समजून घेण्याचा प्रयत्न झाला असता. पाचशे हजार रुपयांच्या ज्या नोटा रद्द झाल्या त्यांचे बाजारातील मूल्य सतरा लाख कोटी रुपये इतके होते. नोटाबदली व नोटाबंदीनंतर व्यवहारात परत किती चलन आणले गेले? त्याचा आकडा कोणी अभ्यासला आहे काय?

एका माहितीनुसार १७ लाख कोटीच्या नोटा रद्द झाल्या. पण नव्याने बाजारात फ़क्त १२ लाख कोटीच्याच नोटा आणल्या गेल्या. म्हणजेच नोटाबंदीनंतर व्यवहारामध्ये  चलनी नोटांचे मूल्य चारपाच लाख कोटी रुपये इतके कमी करण्यात आले. त्यामुळेच अधूनमधून एटीएम यंत्रातून पुरेश्या नोटा मिळत नाहीत किंवा अनेक एटीएम यंत्रे कामच करीत नसल्याच्या तक्रारी जो्रात सुरू आहेत. नोटाबंदीपुर्वी सर्व एटीएम व्यवस्थित चालू होती आणि नंतर नऊ महिने झाले तरी तिथला नोटांचा तुटवडा संपलेला नाही. याचा अर्थ मेंदूत शिरतो काय? तितक्या सढळ हस्ते नोटा बाजारात येऊच दिलेल्या नाहीत. पण म्हणून कुठलेही आर्थिक व्यवहार थंडावलेले नाहीत, तर ते चेकद्वारे किंवा डिजीटल माध्यमातून होऊ लागले आहेत. रोखीतले व्यवहार थंडावले म्हणजे करमुक्त व्यवहार कमी झाले. पर्यायाने करभरणा करणार्‍यांची संख्या वाढलेली आहे. काळापैसा म्हणजे काळ्या नोटा नसतात, अधिकृत नोटांमध्येच अनधिकृत व्यवहार केला व कागदोपत्री पुरावा नसला, मग कर बुडवता येऊ शकतो. अशा व्यवहारातून तयार होणारा नफ़ा म्हणजेच काळापैसा असतो. त्या व्यवहारांना पायबंद घातला गेला, म्हणजेच काळापैसा कमी झाला ना? त्यासाठी बाजारातल्या नोटांची संख्या कमी झाली आणि २५ टक्के करदात्यांच्या संख्येत वाढ झाली. अन्यथा हे इतके लोक काळापैसाच निर्माण करत होते ना? हे समजण्यासाठी अर्थशास्त्री वा त्या विषयाचे प्राध्यापक होण्याची गरज नसते. पण विषय समजावण्याचा नसून समजून घेण्याचा असतो. त्यामुळेच अशा नासमज लोकांना जनता सत्तापदांपासून व निर्णय प्रक्रीयेपासून कटाक्षाने दूर ठेवत असते. त्यांनी बौद्धीक कोलांट्या उड्या माराव्यात आणि लोकांचे मनोरंजन करावे, हीच त्यांच्याकडून अपेक्षा असते. उकिरड्याचा दुर्गंध अत्तराचा गंध कोणी पुराव्यातून दाखवू शकत नाही. त्यासाठी घ्राणेंद्रिय शाबुत असायला हवे. शब्द घ्राणेंद्रिय असल्याने घाणीतच नाक खुपसुन बसायचे नसते.