मंडल शिफ़ारशींची उलथापालथ

मराठा मोर्च्याची कारणमिमांसा  (२)



कालपरवा दिल्लीतील आम आदमी पक्षाच्या एका मंत्र्याची लैंगिक शोषणाची सीडी बाहेर आली आणि एक नवी मालिका सुरू झालेली आहे. दिड वर्षापुर्वी त्या पक्षाने पुन्हा एकदा दिल्लीची सत्ता प्रचंड बहूमताने मिळवली होती. तेव्हापासून त्या नगरराज्यात कुठलेही विकासाचे काम करण्यापेक्षा पक्षाचे म्होरके व मुख्यमंत्री मिळून केंद्राच्या सत्तेला आव्हान देण्यासाठी आपली शक्ती व बुद्धी खर्ची घालत आहेत. पंतप्रधान मोदी आपल्याला काम करू देत नाहीत, असा कांगावा करण्याकडे त्या पक्षाचा कल आहे. सहाजिकच हळुहळू लोकांचा केजरीवाल यांच्याविषयी भ्रमनिरास होत चालला आहे. नुसते आरोप काही प्रसंगी खपून जातात. पण सातत्याने तसेच व तेच आरोप प्रत्येक बाबतीत होऊ लागले, मग सामान्य माणसाच्या सामान्य बुद्धीलाही शंका येऊ लागतात. केजरीवाल यांच्या आधी चार मुख्यमंत्री दिल्लीत होऊन गेले आहेत. पण पंतप्रधान वा केंद्र सरकार आपल्याला काम करू देत नाही, अशी तक्रार कोणी केलेली नव्हती. कुणीही राज्यपालाच्या अधिकारावर गदा आणण्याची भाषाही केलेली नव्हती. केजरीवाल मात्र उठसुट आपल्या अपयशासाठी इतर कोणावर तरी आरोप करीत असतात. अशा स्थितीत त्यांच्याच पक्षाच्या शुचिर्भूत आमदाराच्या लिंगपिसाट कृतीचे चित्रण समोर आल्यानंतर त्यांची तारांबळ उडाली. कारण त्यातल्या कृतीसाठी पंतप्रधानावर आरोप करणे शक्य नव्हते. सहाजिकच चतुर केजरीवालनी त्या मंत्र्याला बडतर्फ़ करून टाकले. पण त्यांच्याच नेहमीच्या पोपटपंचीत ‘प्रशिक्षित’ झालेल्या सहकारी आशुतोषला तेवढी सामान्य बुद्धी नाही. म्हणून त्याने त्या पापावरही भाजपाचे कारस्थान असल्याचा प्रत्यारोप केला. मात्र तो कोणाला रुचला नाही. आम आदमी पक्षाच्या चारित्र्याकडे लोक संशयाने बघू लागले आहेत. कुठलेही थोतांड वा दांभिकता फ़ार काळ लोकांच्या डोळ्यात धुळफ़ेक करू शकत नाही. फ़ुले शाहू आंबेडकर शब्दावलीचे तसेच काहीसे महाराष्ट्रात होऊ घातले आहे.

मागल्या दोन दशकात महाराष्ट्रातील डाव्या पुरोगामी चळवळी व संघटना संस्था अस्तंगत होत गेल्या. कारण एका विचारांनी प्रवृत्त व कार्यरत झालेल्या त्त्यांचे कार्यक्रम वा संघटना वास्तविकता सोडून भरकटत चालल्या होत्या. कुठल्याही राजकीय सामाजिक विचारांचा प्रसार सामान्य माणसाला प्रभावित करूनच होत असतो. आपले विचार व भूमिका लोकांना पटवून देऊन त्यातच समाजाचा उद्धार असल्याचे लोकांच्या गळी उतरवण्याने समाजाचे प्रबोधन होते. परिणामी समाजात बदल होत असतात. सामाजिक क्रांती त्यातून आकार घेत असते. पण ती अतिशय खडतर मार्गावरील वाटचाल असते. त्यापेक्षा सोपा मार्ग म्हणजे मार्केटींग असते. बाजारी पद्धतीने प्रचाराची वा अपप्रचाराची रणधुमाळी उडवून आपल्या भोवती लोकांची गर्दी गोळा करणे. लोकांना कुठल्या तरी कारणाने भयभीत करून आपणच त्यांचा प्रेषित असल्याचा देखावा उभा करणे, हा सोपा मार्ग असतो. केजरीवाल यांनी तोच मार्ग अवलंबिला होता आणि त्यात त्यांना प्रचंड यश मिळाले. हे कोणी नाकारू शकत नाही. किंबहूना तीच गोष्ट महाराष्ट्रातील फ़ुले शाहू आंबेडकर शब्दावलीच्या बाबतीत सांगता येईल. फ़ुले शाहू आंबेडकर हे महापुरूष आजकालचे नाहीत. पण त्यांच्याच विचारांचा महाराष्ट्र असा उल्लेख कधी १९९० पुर्वीच्या जमान्यात ऐकू येत नव्हता. आज जे कोणी बुद्धीमंत पुरोगामी वा राजकीय नेते अगत्याने या तीन महात्म्यांचा उल्लेख सातत्याने करतात, त्यांनीही १९९० पुर्वी तसा उल्लेख आपल्या लिखाणात, बोलण्यात विवेचनात केल्याचे दिसणार नाही. हा बदल विसाव्या शतकाच्या अखेरीस सुरू झाला. तोपर्यंत दलित वा तत्सम पिछड्या वर्गातच या महात्म्यांचा आग्रहाने उल्लेख यायचा, गुणगान चालायचे. पण त्यांचाच महाराष्ट्र असे अगत्याने कुणी स्मरण केल्याचे आढळणार नाही. ही शब्दावली मंडल आरक्षण लागू झाल्यानंतरची आहे.

ज्या तीन महापुरूषांचा उल्लेख आज अगत्याने केला जातो व त्यांच्याच कार्याचे आपण वारसदार असल्याचा दावा करण्याची स्पर्धा चालते, त्यातल्या स्पर्धकांनी १९९० पुर्वी त्याच महापुरूषांना इतके दुर्लक्षित कशाला ठेवलेले होते? १९९० नंतर मंडल-कमंडल अशी राजकारणाची विभागणी झाली, असे काही राजकीय विश्लेषक सांगतात. त्याच दरम्यान हिंदूत्ववादी विचारांच्या संघटनाही उदयास येऊन राजकीय प्रभाव निर्माण करू लागल्या. तोपर्यंत मागास जाती जमातीपर्यंत मर्यादित असलेले आरक्षण इतर मागास मानल्या जाणार्‍या जातींपर्यंत येऊन पोहोचले. तोपर्यंत दलित आदिवासी असे दोन वर्ग सोडले तर बाकी जाती उपजातींची गणना सवर्ण अशीच होत राहिली. पण मंडल शिफ़ारशींच्या अंमलाने त्यापैकी इतर मागास मानल्या गेलेल्यांना आरक्षण उपलब्ध झाले आणि विखुरलेल्या लहान जाती त्यामुळे सबळ होण्याचा मार्ग खुला झाला. कुठल्याही आरक्षणाचा लाभ अर्थातच त्या जाती वर्गातील जे सबळ असतात, त्यांनाच अधिक मिळत असतो. तसा तो दलितांमधील सुखवस्तुंना मिळाला, तसाच मग इतर मागास मानल्या जाणार्‍या वर्गातील सुखवस्तूंनाच मिळाला. तुलनेने उच्चवर्णिय वा उच्चभ्रू मानल्या क्षत्रिय वा शेतकरी जातीतल्या गरीब असलेल्यांना मिळू शकला नाही. त्यांना नुसताच ‘मान’ पण ‘धन’ नाही; अशी स्थिती आली. सहाजिकच जातीच्या आधाराने व पुर्वापार चालत आलेल्या रितीरिवाजामुळे समाजात सन्मानाने मिरवणार्‍या वर्गाला हा बदल बोचणारा होता. भले पैशाची स्थिती हलाखीची असेल, पण निदान सामाजिक प्रतिष्ठा होती. ती नव्या बदलाने हिसकावून घेतल्यासारखी स्थिती येत गेली. शेतीसह ग्रामिण उद्योग व्यापारावर असलेली पकडही बदलत्या अर्थकारणाने सैल केली होतीच. त्यातून आहेरे व नाहीरे अशी जी पिढीजात विभागणी होती, त्यात उलथापालथ सुरू झाली. त्याला अनेक कारणे होती, पण त्याचे विश्लेषण करण्यापेक्षा सोपी उत्तरे शोधली गेली.

समाजातील ह्या उलथापालथीकडे नव्या नजरेने बघण्याची गरज होती. मागे पडलेले, संघी नाकारले गेलेले जातीगट तीन दशकाच्या शिक्षणाने वाचू, लिहू व बोलू लागले होते. ते आपले अस्तित्व आणि अस्मिता शोधू लागले होते. त्याची दखल कुणा प्रस्थापित राजकीय पक्ष वा नेत्यांना घ्यावी असे वाटले नाही. किंवा अभ्यासकांना समाजात होऊ घातलेल्या या बदलाची मिमांसा करून त्याची उत्तरे शोधण्याचे अगत्य दाखवता आले नाही. लहानसहान जाती उपजातीत विभागल्या गेलेल्या शेकडो समाजगटांना मंडल आयोगाने नवी ओळख दिली होती. त्यांच्यात नव्या महत्वाकांक्षांना खतपाणी घातले गेले होते. त्याला सार्वजनिक व राजकीय क्षेत्रात सामावून घेण्याचे अगत्य कोणी दाखवले का? उलट नव्याने उभारी घेणार्‍या समाजगटांना भुलवण्यात वा दाबून टाकण्यात धन्यता मानली गेली. जे समाजगट असे उभारी घेत होते, त्यांच्यासाठी थोडे सरकून जागा देण्याची गरज होती. ती समयसुचकता प्रस्थापित राजकारणाने वा वैचारिकतेने दाखवली नाही. कॉग्रेस हाच देशव्यापी पक्ष होता आणि प्रत्येक राज्यातील मोठ्या समाजसमुहाच्या ताब्यात कॉग्रेसची सुत्रे होती. महाराष्ट्रात मराठ्यांच्या हाती कॉग्रेस होती. तिथे अशा नव्या समाजगटांना सामावून घेण्याचा प्रयास झाला नाही. यशवंतराव चव्हाणांनी मराठा कुणब्यांच्या नेतृत्वाखाली बहुजन समाजाला सामावून घेण्याची आरंभलेली प्रक्रीया त्यांच्यामागे निकालात काढली गेली. नव्या अस्मिता डोके वर काढू लागल्या. मंडल शिफ़ारशींच्या अंमलाने त्यांना शक्ती दिली आणि गाववस्त्यांपासून अस्वस्थता आकार घेऊ लागली. आपल्या जातीचे संघटन करून किंमत मागण्याची प्रवृत्ती डोके वर काढत गेली. त्याला थेट भिडण्याऐवजी त्यावर फ़ुले शाहू आंबेडकर ह्या शब्दावलीचे पांघरूण घालाण्याची चलाखी झाली. त्याने बहूजन नावाचे काही उभे राहिले नाही. पण समाज आणखी विखुरला विभागला गेला. आज दुखावलेला प्रक्षुब्ध ‘मराठा’ त्यात शोधला पाहिजे. (अपुर्ण)